Киһи уонна сүөһү

Киһи уонна сүөһү диэн өй-санаа сайдыыта икки өрүттээҕин биллэрэр былыргы тыллар.

Таас үйэтин саҕанааҕы кэмнэргэ киһи үлэни-хамнаһы сатаабат эрдэҕинэ кыыл курдук бултаан эбэтэр оту-маһы үргээн эрэ аһыыр этэ. Бу кэмҥэ киһи өйө-санаата улахан кыыллар өйдөрүттэн туох да улахан уратыта суоҕа. Ким күүстээх, кыахтаах дьон үөрдэрин баһылаан салайара.

Өй-санаа сайдан киһи үлэни-хамнаһы сатыырга сыыйа үөрэнэн испитэ биллэр. Олус былыргы таас туттар тэриллэри археологтар хаһан, булан таһааран хас тыһыынча сыллардаахха дьон бу тэриллэринэн туһаммыттарын дакаастыыллар. Туттар тэриллэр сайдан иһиилэрин тэҥэ дьон өйө-санаата эмиэ сайдан иһэр. Yлэ-хамнас уустуктара киһи өйүн-санаатын салгыы сайыннараннар кыыл өйүттэн-санаатыттан арахсан киһи буолууну ситиһии кыаллыбыта.

Киһи диэн өй-санаа сайдыытын көрдөрөр саха тыла. Бу тыл өй-санаа сайдан сиэринэн, сокуоннарынан салаллан олоҕу олорор, кыыл өйүттэн-санаатыттан арахсан суобастаныыны, кэмсиниини, бэрээдэктэниини, сиэри тутуһууну, быһалыы киһи буолууну бэлиэтиир.

Олус былыргы дьон таҥаралара араас кыыллар уонна көтөрдөр. Бу кыыллар уонна көтөрдөр туһалаах хаачыстыбаларын бэйэлэригэр иҥэринээри таҥара оҥостубуттар.

Былыргы дьон таҥаралара киһи уонна сүөһү икки ардыларынан көрүҥнээх, төбөтө, сирэйэ киһи курдук, онтон илиилэрэ, атахтара сылгыга маарынныыр буолуулара, дьон өйү - санааны, итэҕэли ылыныылара сыыйа кэлэн испитин быһаарар. Таҥара киһи курдук төбөлөөх уонна бэйэтэ сылгы курдук буолуута, киһи өйүн сайдыыта сүөһүттэн саҕаланан барбытын бэлиэтиир көстүү буолар.

Сахалар киһи уонна сүөһү диэн тыллары сороҕор бииргэ холбоон киһи-сүөһү диэн бэлиэтээн тутталлар. Кинилэр былыр-былыргыттан киһи майгына, өйө-санаата икки өрүттээҕин билэннэр, оҕолорун үөрэтиигэ киһи майгынын ити уратыларын анаан-минээн, бэлиэтээн туһанар эбиттэр.

Саха суруйааччылара, Николай Якутскай, Дмитрий Таас, Далан киһи майгына икки өрүттээҕин таба туһананнар бэйэлэрин үлэлэрэ дьоҥҥо ордук тиийимтиэлэр. Кинилэр ити үлэлэригэр киһи элбэхтик үлэлээтэҕинэ, үөрэннэҕинэ эрэ киһилии майгылаах киһи буола улаатарын арааран бэлиэтииллэр.

Саха дьоно киһи өйүн-санаатын аҥар өттүн быһаарарга «киһи» диэн тылы бэйэтин тутталлар. Кинилэр этэллэринэн киһи аҥар өттө - дьиҥнээх киһи бэйэтэ буолар. Маны быһаарыыга «киһилии оҥор», «киһилии быһыылан», «киһи курдук буол» диэн этиилэр туттуллаллар. Онтон ити этиилэр барылара киһи майгынын, өйүн-санаатын быһаарар этиилэр. Ити аата киһи аҥар өттө - киһилии өй-санаа өттө. Киһилии өйү-санааны урукку олох уоппуттара уонна аныгы үөрэх холбоһоннор үөскэтэн таһаараллар. Бу киһилии өй-санаа киһи саҥалыы өйүн-санаатын быһаарар. Ону тэҥэ, «улахан киһи курдук буол» диэн этии өй-санаа оҕо төһө үөрэҕи ылынан истэҕин аайы өйө-санаата эбиллэн иһиитин эмиэ бэлиэтиир. «Киһилии быһыылаах» диэн этии киһи күннээҕи олоҕор, аныгы үөрэх этиитинэн уонна атын, «киһилии быһыылаах» дьону үтүктэн, киһилии өйүнэн-санаанан салайтаран олорорун чуолкайдыыр.

Киһи олоҕо дьон-сэргэ ортотугар үөскээбит үчүгэй уонна куһаҕан майгылар икки ардыларынан баран иһэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн ханнык майгыны тутуһан өйө-санаата сайдан барыытын төрөппүттэрэ иҥэрэллэр. Кинилэр тугу үчүгэй эбэтэр тугу куһаҕан диэн этэллэрэ оҕолорун өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалан иһэр. Ити курдук төрөппүттэр оҕо бэйэтэ ону-маны оҥорор буолан эрдэҕиттэн саҕалаан өйүн-санаатын оҥкулун оҥорон олохсуталлар.

Сахалар оҕону үөрэтиигэ куруук туттар ньымаларынан үчүгэй, киһилии дьон холобурдарын туһаныы буолар. Манна төрөппүттэр хардары-таары бэйэ-бэйэлэрин үчүгэй холобурдарын туһаналлара оҕолоругар ордук тиийимтиэ. Ийэ холобур туттар киһитэ оҕолор аҕалара буоллаҕына уонна оҕолорун кинини үтүктэргэ ыҥыран үөрэттэҕинэ, бу ыаллар оҕолорун иитэллэригэр уустук боппуруостар букатын даҕаны үөскээмиэхтэрин сөп. (1,51).

«Оҕом үчүгэй киһи буол»,- диэн үөрэтии сүрүн төрүтүнэн үчүгэй киһи хайдах буолуохтааҕын билии, кини тугу оҥорорун, хайдах тутта-хапта сылдьарын үтүктүү буолар. Маннык үөрэтиигэ үчүгэй киһи бэйэтин холобура үтүктэргэ хайаан даҕаны баара ордук. «Куһаҕан киһи курдук буолума»,- диэн хааччахтаан үөрэтэргэ куһаҕан киһи үчүгэй киһиттэн туох уратылардаах буоларын арааран үөрэтии уонна оннук быһыылары оҥорбот буолуу көрдөнүллэр.

Оҕону «киһилии быһыылаах» буола улаатан иһэрин ситиһэргэ үчүгэй киһи куһаҕан киһиттэн туох уратылаах буоларын чуолкайдык арааран биэрии оҥоруллан иһиэхтээх. Оҕо төһөнөн кыра даҕаны үчүгэй киһи уонна куһаҕан киһи арахсыылара биллэр бэлиэлэрдээх, букатын чуолкай буолуохтаах. Ол курдук «куһаҕан оҕо» ийэтэ этэрин истибэт, онтон «үчүгэй оҕо» ийэтэ этэрин барытын истэр, кини эппитин курдук оҥорор буолар эбэтэр «куһаҕан оҕо» бүтүннүү буорга буккуллар буоллаҕына, «үчүгэй оҕо» буорга буккуллубата ордук.

Киһилии өй-санаа диэн, дьоҥҥо кэлин үөскээбит уонна күннэтэ түргэнник сайдан-үүнэн иһэр, омук-омукка, бэйэ-бэйэҕэ хайдах сыһыаннаһыыларыттан уларыйан биэрэр, үөрэх, билии, сайдыы ба¬рыта холбоммут киэҥ өйдөбүлэ буолар. Киһи бу өйүнэн-санаанан салайтаран сылдьыыта, «киһи буолуу», «киһилии сылдьыы», «киһилии киһи», «киһилии быһыылаах» диэн сахалыы туспа бэлиэтээн ааттаналлар.

Сахалар киһи утары өттүн, иккис өйүн-санаатын чуолкайдык арааран сүөһү диэн бэлиэтээн этэллэр. Сүөһү диэн улахан кээмэйдээх, тыынар-тыыннаах эрээри бэйэтэ өйө-санаата суох харамайы барытын ааттыыллар. Бу быһаарыыга сорох кэмҥэ биир эмэ киһи эмиэ киирсэн ылар, ол аата сороҕор өйө-санаата тиийбэтэҕинэ эбэтэр төрүт суох буоллаҕына, дьиҥнээх «сүөһүгэ» кубулуйар. Киһи бэйэтин көнө сүнньүнэн «сүөһүгэ» кубулутуута итирэн өйө көттөҕүнэ буолар. Киһи итирэн өйө көппүт кэмигэр өй-санаа икки аҥы араастаныытын көстүүлэрэ ордук чуолкайданан биллэллэр. Маны кытта сөбүлэстэхпитинэ, өйө суох киһи - сүөһү буолан тахсара быһаарыллар. Сахалар сүрэҕэ суох киһини «сүөһү курдук сытыма» диэн туруоран тугу эмэ оҥотторо сатыыллар. Киһи бэйэтэ ханнык эмэ быһыыга сыыһа тутуннаҕына «сүөһү курдук буолума» диэн, бэрээдэгин көннөрүнэрин наадатыгар этэллэр. Киһиэхэ сүөһүгэ тэҥнэнии диэн саамай куһаҕан бэрээдэктэниигэ, дьону кытта сатаан тапсыбат буолууга туттуллар этии буолар.

Киһи киһиэхэ сыһыаныгар татым, быстах майгынын биллэрдэҕинэ киһи ыкка холонор. «Ыт майгына майгыламмыт»,- дииллэр. Кыра аайыттан кыыһыран иһэр киһини: «Ыт курдук ырдьыгынас»,- диэн быһаараллар.

Куһаҕан киһи майгынын быһаарыыга саха дьоно киэҥ көҕүстээхтэрин, холку, кэтэһэр майгылаахтарын көрдөрөллөр. Сөбүлээбэтэх киһилэрин майгынын быһаараары гыннахтарына «киһилии майгына суох» эбэтэр олус сирдэхтэринэ «киһи буолбатах» диэн ханарытан этэ сатыыллар. Киһини маннык харыстааһын ханнык баҕарар сыыһа туттуу көнөр кыахтааҕынан уонна киһи үөрэнэр дьоҕура хаһан баҕарар баарынан быһаарыллар. Киһи тыыннаах сырыттаҕына өйө-санаата уларыйар, тупсар кыахтааҕын билинии буолар.

Киһи өйүн аҥар өттө улахан кээмэйдээх тыыннаах харамай өйө буолар. Киһи бу өйө, Айылҕаттан бэриллибит өйө-санаата, сайдыыны-үөрэҕи олус бытааннык ылынар уонна төрөппүттэриттэн оҕолоругар үгэс буолан бэриллэн иһэр. Бу өй-санаа, төрүт өй-санаа буолан, кини быһаччы дьаһайар салааларыгар, киһи көннөрү тыыннаах буолуу иһин олоҕун олоруута, бэйэтин харыстаныыта уонна бал-бааччы, быстахтык быһаарыныыта, дьону кытта тапсыбат буолуута - барыта киирсэр эбиттэр. Бу өй-санаа киһи сүөһүлүү өйүн-санаатын өттө буолара быһаарыллар уонна сахалыы быстах санаалар диэн туспа арааран ааттаналлар. Быстах санаалаах киһи араас баҕа санаалара быстах баҕа санаалар буолаллар уонна бэйэтин этигэр-сиинигэр эрэ үчүгэй буоларыгар урутаан баҕараллар.

Киһи сүөһүтэ эмиэ бэйэтэ өйдөөх санаалаах. Бу өйү-санааны сахалар сороҕор буор уонна ийэ кут диэн холбуу ааттыыллара аһара оруннаах. Ханнык баҕарар харамайга бэйэтин харыстанар өй-санаа айылҕаттан бэриллэр. Буор уонна ийэ куттар киһини көрөр-харайар уонна харыстыыр аналлара ордук чуолкайдык быһаарыллар. Илиитин итиигэ таарыйбыт киһи, соҕотохто толкуйдаабакка эрэ сулбу тардан ыла охсор. Сороҕор куттаммыт дьон үрдүк тиит төбөтүгэр хайдах ыттан тахса охсон хаалбыттарын өйдөөбөккө да хаалаллар, итини тэҥэ сорохтор кэтит уонна дириҥ аппаны үрдүнэн ойбут түбэлтэлэрэ эмиэ бааллар. Буор уонна ийэ-кут диэн киһиэхэ Айылҕа бэйэтэ биэрбит харыстанарга, бэйэтигэр үчүгэйи оҥорорго аналлаах күүс-уох уонна өй-санаа буолаллар. Кыыллар уонна көтөрдөр буор уонна ийэ куттаахтар диэн кут-сүр үөрэҕэ үөрэтэр.

Айылҕа айбытын быһыытынан киһи биир сирдээҕи тыынар-тыыннаах харамай. Бу харамай бэйэтин дьиҥнээх өйө-санаата, төрөппүттэриттэн бэриллибит төрүтэ бииргэ холбононнор буор уонна ийэ кут диэни үөскэтэллэр.

Саха дьоно бэйэлэрин кыыллартан туспа араарыналлар. Кыылтан өйдөрө-санаалара ордугун, уратылааҕын билинэллэр. Бу билинии саха тылыгар «Ким», «Туох» диэн ыҥырыыга этиллэр. Сахалар: «Кимий?»- диэн дьону, киһини эрэ ыҥыраллар. Онтон: «Тугуй?»- диэн ыҥырыыга кыыллары, көтөрдөрү, араас малы-салы барытын холбуу киллэрэллэр. Кыыллартан туспа араарыныы уонна ону бэлиэтээн этинии киһилии өй-санаа сахаларга сайдыбыта олус ырааппытын бэлиэтинэн буолар.

Кыыллары кытта тэҥнэһэ сатааһын, олору араастаан киһиэхэ эрэ ананар тылларынан ааттааһын өй-санаа төннүүтүн, кэннинэн барыытын быһаарар. Киһи өйө-санаата, салгын кута көттөҕүнэ, суох буоллаҕына кыылларга тэҥнэнэр. Куһаҕан майгылаах киһини ыкка тэҥнээһини сахалар ордук элбэхтик тутталлар. Ыт киһиэхэ эрэ тиийбэт өйдөөх харамай, ол иһин киһи өйө тиийбэтэҕинэ ыкка холууллар.

Оҕо улаатан иһэн бэйэтин быстах баҕа санааларын кыайан баһыйа тутан салайбатаҕына, киниэхэ сүөһүтүн өйө-санаата баһыйар. Кини тоҥорун-хатарын да тулуйбат, ордук тугу эмэ минньигэһи сиэри эбэтэр иһээри гыннаҕына, букатын кыатаммат, туттуммат хайаан даҕаны сиэтэҕинэ эбэтэр истэҕинэ эрэ табыллар уонна мин эрэ билбитим, миэхэ эрэ наада диэн санааланнаҕына, сүөһүтүн өйө-санаата сити көрүҥнэргэ баһылаан иһэр буолар.

Тулуурдаах буолууга үөрэммэтэх киһи бэйэтин быстах баҕа санааларын, сүөһүлүү өйүн-санаатын кыайан кыана туттубат киһи буола үөрэнэр. Тулуура суох буола үөрэммит дьонтон үгүстэрэ арыгыга ыллараллар эбэтэр аһыыр-сиир баҕаларын, иҥсэлэрин кыаммаккалар аһара уойаллар. Кинилэр: «Иһиэхпин баҕардым» эбэтэр «Сиэм этэ»,- диэн быстах, сүөһүлүү баҕа санааларын кыайан кыана туттубаккалар арыгыны иһэ сылдьалларын, аһара аһыылларын бырахпаттар.

Олох сайдан иһиитэ ас-үөл дэлэйэн иһиитин үөскэтэр. Аһылыгы хааччахтаан эт-сиин аһара уойбатын ситиһии киһи олоҕор ситиһэр биир кыайыыта буолар. Киһилии өй-санаа быстах баҕа санаалары баһыйа тутан салайарга үөрэннэҕинэ эрэ киһи буолуу ситиһиллэр. Аһыырга-сииргэ баҕа санаа киһи этин-сиинин баҕата – быстах баҕа санаата буолар.

Бары таҥара үөрэхтэрэ киһи аһыырга-сииргэ баҕатын хааччахтыы сатыыллар. Араас постары, аҕыйахтык аһыыр кэмнэри айаннар бэйэлэрэ кыайан туттуммат дьону аҕыйахтык аһыырга күһэйэн үөрэтэллэр. Дьону тулуурдаах буолууга үөрэтии олус уустук. Христианскай таҥара үөрэҕэ сайдыбыта икки тыһыынча сыл буолла эрээри аһылыктан туттунуу соччо кыаттара илик.

Олус былыргы кэмнэргэ үлэ-хамнас таһаарыыта суох уонна сахалар ол кэмҥэ сири оҥоруунан киэҥник дьарыктаммат эрдэхтэринэ ас-үөл аҕыйах этэ. Дьоҥҥо уойан ыалдьар буолуу суох кэриэтэ этэ.

Бу ааспыт үйэ бүтүүтүгэр эрэ саха сиригэр ас-үөл эбиллибит курдук эрээри син-биир аһара элбээбитэ биллибэт. Олус тымныы, кылгас сайыннаах дойдуга ас-үөл дэлэччи баар буолара билигин да ыраах. Сахаларга аһылыктан туттунуу туһунан үөрэх өссө да сайда илик.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Дьокуускай: Издательский дом "Якутия", 2005. - 80 с.