Куличкин Петр Семенович

Куличкин Петр Семенович
	Куличкин Петр Семенович
Төрөөбүт аата:	Куличкин Петр Семенович
Төрөөбүт күнэ:	23 олунньу 1935
Төрөөбүт сирэ:	Одьулуун, Чурапчы улууһа, Саха уобалаһа
Өлбүт күнэ:	2 олунньу 2010 (74 сааһыгар)
Өлбүт сирэ:	Чурапчы
Дойдута:	ССРС →; Арассыыйа
Дьарыга:	„Төҥүргэстээх“ холкуос чилиэнэ

Олоҕо уларыт

1935 сыллаахха олунньу 23 күнүгэр Чурапчы оройуонун Одьулуун нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Аҕата, Куличкин Семен Михайлович, ийэтэ, Скрябина Мария Александровна, „Төҥүргэстээх“ холкуос чилиэннэрэ этилэр. Төрөппүттэринээн, бииргэ төрөөбүттэринээн Чурапчыттан арҕаа сытар Эмээки алааска ньир-бааччы ыал буолан олордохторуна, сэрии саҕаламмыта. 1942-44 сыллардаахха Чурапчы холкуостарын хоту көһөрүү кэмигэр Кэбээйигэ тиийэн, Куокуй нэһилиэгэр “III Пятилетка” диэн рыбколхоз буолбуттара. Улахан дьон муҥхалыыллара, оҕолор Таас Тумуска балык собуотугар балыгы ыраастааһыҥҥа, туустааһыҥҥа үлэлииллэрэ. Докумуоннар кэпсииллэринэн, Чурапчыттан саамай элбэх киһи өлүүтэ бу сиргэ тахсыбыт. 1944 сыллаахха Нам оройуонун II Хомустаах нэһилиэгэр “Үүнэр Олох” колхоһугар кэлэн холбоспуттар. Бүөккэ уол оскуолаҕа үөрэммитэ, холкуоска от-бурдук үлэтигэр кыттыбыта. 1951 сыллаахха ахтылҕаннаах дойдуларыгар төннөн кэлэннэр, Чурапчы орто оскуолатыгар салгыы үөрэммитэ. Оскуола кэнниттэн 1953-56 сыллардаахха Советскай Армия кэккэтигэр ыҥырыллан, Камчатскай уобаласка сулууспалаабыта.

1956 сыллаахха Армияттан кэлэн баран, үлэтин Чурапчытааҕы лесхозка леснигинэн саҕалаабыта. Кэргэннэнэн баран, 1958 сылтан 1964 сылга диэри Мугудай, ол кэннэ Амма орто оскуолаларыгар завхоһунан, 1964-65 сыллардаахха Амматааҕы сельпоҕа председатели солбуйааччынан үлэлиир. Ити кэнниттэн кэккэ сылларга Мындаҕаайыга Ленин аатынан колхоз производствотыгар, Чурапчытааҕы сельхозтехникаҕа араас үлэлэргэ сылдьар. 1976 сылтан Коммунэнерго систематыгар пенсияҕа тахсыар диэри үлэлээбитэ, бу тэрилтэ кэлин дьиэ- уот коммунальнай хаһаайыстыбатын управлениетын кытта холбоспута, онон ЖКХ ветерана дэнэрэ. Бу кэмнэргэ эһэбит эҥкилэ суох үлэтин тэрилтэтиттэн, оройуон салалтатыттан элбэх Махтал суруктары, Грамоталары, харчынан бириэмийэлэри, партия райкомуттан Бочуотунай грамотаны ылбыта туоһулуур. Пенсияҕа тахсыбытын да кэнниттэн, тэрилтэтэ өйөөн, өссө 5 сыл устата кладовщигынан үлэлээн барара- кэлэрэ, түбүгүрэрэ, онтон олуһун диэн астынара. Онон 44 сыл үлэлээбит трудовой ыстаастаах. Араас бэлиэ даталарга, юбилейдарга тэрилтэтиттэн Махтал суруктары, анал бадаарактары ыллаҕына, олус үөрэрэ- астынара.

Петр Семенович Чурапчы Көһөрүллүүтүн кыттыылааҕа бэлиэлээх, тыыл, кэлин Аҕа дойду сэриитин ветеранын дастабырыанньатын ылан үөрбүтэ-көппүтэ. Улуу Кыайыы юбилейдарынан хас да мэтээл, 2009 с-ха тэрилтэтин 50 сыллаах юбилейынан Анал бэлиэ хаһаайына. Тэрилтэтин 50 сылыгар анаан тахсыбыт кинигэни, онно кини аата бастыҥ үлэһиттэр, ветераннар ааттарыгар киллэриллибитин көрөн бараахтаабыта...

Куличкиннар аймах, уопсайынан да, наһаа сэбиэскэй, көнө, чиэһинэй, үлэһит тыа дьоно эбиттэр. Туох баар саха норуотун историята, трагедията- сэрии, көһөрүллүү кинилэри эмиэ таарыйбыта- ону кинилэр чиэстээхтик туораабыттара.

Чурапчы көһөрүллүүтэ уларыт

Эһээм бу ахтыытын 2005 сыл сааһыгар суруйбута. Көһөрүүгэ кини 10-чалаах эрэ оҕо барбыта. Ол да буоллар, сүрдээх элбэх наадалаах, интэриэһинэй сибэдиэнньэни өйдөөн илдьэ сылдьыбыт эбит. Ол курдук, элбэх баҕайы дьон аата-суола ахтыллар. Биһиги ааҕан таһаарбыппытынан, урукку Төҥүргэстээх холкуос 40-ча чилиэнин аата суруллубут, кинилэр истэригэр Шестаков Василий Николаевич, Григорьев Афанасий Федорович, балыырга тубэһэн хаалла сылдьан баран босхолонон кэлбит таайдара Скрябин Николай Александрович, Винокуров Егор Алексеевич, Владимиров Егор Егорович, тулаайах оҕолору- патронатчиктары көрөр-истэр Монастырева Мааппа уо. да. а. Онон, бу кэнэҕискитин да олус наадалаах докумуон буолуон сөп. Холкуостаахтар эрэй бөҕөтүн көрөн, хас да күнү быһа айаннаан Бэстээх биэрэгин булбуттарын туһунан эһэм маннык суруйар: „ ...Дьэ, ити курдук тэринэн, кэннибитигэр Эбэ иччитэ дьонун-сэргэтин аһыйан ытыы-соҥуу хаалан, иннибитигэр туох дьылҕа күтэрин билбэккэ, үүтүн тохпут оҕолуу им-ньим сукуһан, унньуктаах уһун айаҥҥа турунан тус арҕаа түһэ турдубут. Бастакы хонукпутун Төлөй Дириҥин куулатыгар Мэндилимиэн өтөҕө диэн ааттанар сиргэ бэрт үчүгэй саҥатык ампаар дьиэҕэ хоннубут. Үүрэн иһэр ынахтарбытын ыанан, ол үүтүн буһаран истибит. Монастырев Илья- Тааҥ Уола диэн кыайыгас- хотугас, бэрт сылбырҕа элик үтүөтэ киһи баара, ол киһибит үүтүнэн да сылдьыах аатырда, ону истэн муодарҕаабыппын билиҥҥэ диэри умнубакка илдьэ сылдьабын. Уонна айаҥҥа туруохпут иннинэ колхоз икки ынаҕы өлөрөн дьонугар барытыгар түҥэтэн биэрбитэ. Бэстээххэ айан улахан моһуога суох ааһан истэ. Арай биир түүн устата Тааҥ Ылдьаа Акулина диэн кыыһа сүтэ сырытта. Үрэх устун баран истэхпитинэ, тумус халдьыаҕа олорон хаалбытын көрбүтүм. Сарсыныгар Шестаков Василий Николаевич ыҥыыр атынан көрдүү баран булан аҕалбыта. Билигин Тумул нэһилиэгэ дэнэр улахан бөһүөлэк буолбут сиргэ бааһына ортотугар постоялай дьиэ- балаҕан баара ааспыт үйэ сэттэ уонус сылларын ортотугар диэри турбута. Онно көмүлүөк оһох чанчыгар өйөнөн ытыы турара, тула дьон бөҕө мустан мөҕөн мөрөйдүүр, ордук Тиритэр Мааппа кутааланар. Иккис дьикти көстүү: ханна эрэ намыһах булгунньах баара, ол оройугар төп-төгүрүк көлүкэ баара, ол уутун били сүтэ сылдьыбыт Өкүлүүн кыыспыт амсайан баран: “бэрт баҕайы уу эбит!”- диэбитин эт кулгаахпынын истибитим. Кыыс хап- хатыҥыр, уһун дьулурҕа уҥуохтаах этэ. Аччык аҥардаах, онуоха эбии улахан ыарыһах көрүҥнээҕэ, бэрт мөлтөх таҥастаах- саптаах, арыыйдата диэн хара хомуһуоллааҕа, олох сэниэтэ суохтук хамсанар, саҥата- иҥэтэ суох сылдьар эрэйдээх этэ. Хас хонукка айаннаабыппыт буолла, олох куойабар-маҥкыбар оҕустарбат этим. Бэстээххэ тиийэн бурдук куулунан тигиллибит, икки талаҕы токуруччу тардан тиириллибит балааккаларга олордубут. Хата, аара да, Бэстээххэ да ардах түспэтэҕэ. Биһигини кытары Кутуйахаан Балбаара- Захарова Балбаара икки уолунуун, икки кыыһыныын уонна хойут мин кэргэним буолуохтаах Хараҥаччылар кыыстара Шестакова Шура олордо. Күннээҕи нуорма- дууһаҕа 400 грамм дьаарысса килиэбэ. Чэй, саахар биэрбиттэрин өйдөөбөппүн. Биһиги, обургу оҕолор, күнүһүн мыраан үрдүгэр тахсан отонноон сиибит, ол сылдьан тастыҥ бырааппын Седалищев Егору көрүстүм. Кинилэр колхозтара Болтоҥоттон айаннаан, биһиги иннибитинэ Бэстээҕи булбуттар. Убайбыт Куличкин Егор кыамматтарынан ааттанар бастакы бөлөҕү Бэстээххэ тиэрдиһэн баран төннөн истэҕинэ, Сыҥаһалаах таҥаратын дьиэтин таһыгар көмүллэ сытар икки кыһыл саллаат уҥуоҕун таһыгар көрсөммүт, төттөрү илдьэ бардыбыт. Мин ырбыттары олордор аналлаах кураанах тэлиэгэҕэ оҕус миинэн иһэбин. Бастайааннай олорооччум Шура хараҕын кыайан көрбөт, ону мин кэмчилээн көрөр диэбиппин умнубаппын. Ийэм кыыһын Ааныһы илдьэ сиэннэрин көрөр эҥин атын эмээхситтэри кытары бөлөх кэннигэр иһэр сыарҕалаах оҕуһунан наҕылыччы айанныыллар. Баҕар ким эмэ: ”бу оҕолору көрүөхтээх ийэлэрэ ханналарый?”- диэхтэрэ. Онно быһаарыы курдук эттэххэ, колхоз киһитэ аҕыйаҕа, армияҕа барбыт уолаттары солбуйа оҕо-дьахтар, оҕонньор- эмээхсин хаалбыттара диэн үөһэ ахтан аһарбытым. Онон, илдьэ иһэр сүөһүбүтүн үүрээччилэр эмиэ кинилэр- фронтовиктар кэргэттэрэ- уонна обургу оҕолор этилэр. Ким сүөһүлээх биири-иккини илдьэ барара көҥүллэнэрэ. Сут сыллар саҕалананнар, сүөһүлээх да ыал аҕыйаҕа. Биһиги, өрүскэ кыстаан тахсыбыт буоламмыт, үс сүөһүнү уонна таайбыт Ньукулай биэтин илдьэ барбыппыт. Бэстээххэ, эмиэ куул буоллаҕа буолуо, улахан балаакка тарпыттар этэ, улахан тимир буочуканы сытыары ууран баран оттубуттар-баанньыкка сууннардылар. Биир мааны баҕайы эдэр дьахтар ааппытын суруйа-суруйа былчыҥҥа быһыы оҥордо, ол быһыым куллайан кыһыны быһа сордообута. МТС- тар походнай массыыналарын курдукка таҥаспытын буһардылар, онно Натааһалаах таҥастара умайан хаалла, төһөтүн быыһаабыттарын билбэтим. Биэрэккэ сценалаах хаптаһын сарай баара, онно уп- уһун хара ырбаахылаах курбуу курдук нуучча дьахтара фортепианоҕа оонньуур, аттыгар саха кыыһа ыллыы турара, ханнык ырыаны ким ыллыырын билбэппин, сиргэ дьон бөҕө олорор. Билигин суруйалларын курдук, балаакката суох аһаҕас халлаан анныгар сытар дьону көрбөтөҕүм, оччолорго обургу оҕолор этибит, кэҥэс сиринэн оонньуу сылдьан кэм харахпыт хатаныа эбитэ буолуо». Аара аймалаһан бөҕөнөн айаннаан иһэр эрэйдээхтэри сэнииллэрин, дьонунан да аахпаттарын туһунан урут да суруйан тураллар. Эһэм эмиэ ол туһунан ахтар: „...Биир үтүө күн баржаҕа киллэрии буолла. Уһун плащтаах кыйаабылламмыт нуучча траабка бүөлүү турунан кэбистэ. Хайа колхоһун ыйытар, өйдөөбөтөх аатыран хос-хос лэбэйдэтэр. Трюмҥа олус кыараҕастык симилиннибит. Биһигини кытары Чаачыгый, Орджоникидзе колхозтар, Алаҕардар бааллара. Баржа икки уһугар чугуун оһох туруорбуттар, онно чэйгин оргутунаргар уочарат бөҕө. Кыһыл борокуот кэлэн бастаан булуҥнары, онтон эдьигээннэри, тиһэҕэр биһигини- кэбээйилэри- биирдии- биирдии холбонон Даркылаахха таста. Даркылаахха хас да хоннубут. Биирдэ аҕам кыыһын көтөҕөн, миигин батыһыннаран биэрэккэ таҕыстыбыт, кыра баҕайы дьиэҕэ магазин баарыгар киирбиппитин, нуучча продавец баара холдьоҕон кэбистэ. Аргыстарбыт алаҕардар: “ити атаҕастаан гынар”- дэстилэр, утарылаһыы суох“. Эрэй бөҕөнөн айаннаан кэлэн Таас Тумуска суөкэнэн, кыстыкка бэлэмнэнэн олох- дьаһах тэриллиитэ буолбутун эһэм эмиэ үчүгэйдик өйдүүр эбит: „ ... Икки түүннээх күн айаннаан Кэбээйи оройуонун Таас Тумус диэн ааттаах сиригэр кэллибит. Киһи үрдүгэр сууллан түһүөххэ айылаах үрдүк тумус, манна Кэбээйи оройуонун (1937 сыллаахха оройуон тэриллибит) астара- таҥастара сүөкэнэр пристаннара, магазин, склад, үтүөкэннээх подвал (балык хаһаанар), аҕыйах ыал бааллар. Бука, үлэһиттэрэ буолуо, биир киһи биһигини хаалларда, эдьигээннэри аллараа ыраах киллэрэн тохтотто, борокуот өрүһү өксөйөн бара турда, билигин биллэххэ, Сангаарга чох тиэнэ барбыт эбит. Эдьигээннэр кытылга тахсан халлааҥҥа тиийэр кутаа оттон кэбистилэр, сарсыарда турбуппут, дьоммут суохтар, баран хаалбыттар. Даркылаахтан биир сарсыарда эрдэ таайбын Скрябин Николай Александровиһы (ийэбит бииргэ төрөөбүт убайын) милициялар кэлэн илдьэ барбыттар. Ийэм: “таайгын баран көр эрэ, баар дуу, суох дуу?”- диэбитигэр баран көрбүтүм- суох, онно кураанах. Туох буруйугар тутуллубутун билигин да билбэппин, тугу да уорбатах буолуохтаах, ол чааһыгар чиэһинэй, үлэни эрэ өрө туппут киһи этэ, арай үҥсэр, сууттаһар адьынаттааҕа. Хонон баран, сарсыныттан тыынан Луҥха диэн кыра өрүһү өрө Таас Тумустан сэттэ километр анаммыт сирбитигэр- Аппаайы диэн сыгынньах хайа үрдүгэр турар, урут хаһан эрэ дьон олоро сылдьыбыт өтөх туомнаах сиргэ- бэчимэх тардан айаннааһын саҕаланна. Биһигини- Төҥүргэстээх колхоһу уонна Төлөй нэһилиэгин “Олоххо киирии” диэн колхоһун кытта холбоон, эбии Амма оройуонун киһитэ Кралин Алексей Елисеевич Нуотараттан илдьибит уончаны кыайбат ыаллаах хаһаайыстыбатын кытта холбоон, “III пятилетка” диэн рыбколхоз оҥорон кэбистилэр. Кралин- кыһыл партизан, ревкомовец уола, тардыас баҕайы эдэр уол, тыыбытын куормалыыр. Күһүнү быһа аҕабыт дьонун олохсуйуохтаах сирдэригэр таһыста- Ырааҕы Кыыба диэн уон километрдаах сиргэ. Биһиги Аппаайы утарыта арыыга Винокуров Егор Алексеевмч кэргэнэ Варвара, уоллаах кыыһа буоламмыт Яковлев Семен (Ульяна диэн кэргэннээх, икки уоллаах) диэн киһи хотонун ылан дьиэ гынныбыт. Буорунан симэн, хаһан көмүлүөк оһох оҥордулар, ол оннугар аҕабыт аах хотон салҕаан биэрдилэр. Муостатын көтүрэн сирэйдии оҕустулар, ол да буоллар, хотон ыы- дьаар сыта ханна барыай“.

      Оннуларын булунан, кыстыкка киирбиттэрин кэнниттэн , дьэ, балык бултааһыныгар үтүмэн үлэ саҕаламмыт:

«... Дьэ, ити курдук ыйы быһа сыһаҕастаһан, собуостанан, ыаллар кыһыҥҥы олохторун- хаһан эрэ ыал олоро сылдьыбыт өтөхтөрүн- ким тугу сатыырынан, төһөнү кыайарынан сэлбийэн кыстыктарын булбут курдук буолбуттара. Дьыл киириитэ хас эмэ түүннээх күнү быһа ардах ыаҕастаах уунан куппута, онтон сотору кыһын кэлбитэ. Биһиги Винокуров Егор Алексеевичтаахтыын икки ыал буоламмыт Яковлев Семен оҕонньор хотонугар кыстыы олоробут. Сотору, муус киһини уйар буолуута, үлэни кыайар эр дьон Бүлүү өрүс төрдүнэн, Эдьигээн ыпсыытыгар муҥхалыы бардылар. Ыалларга оттук мас киллэрээччинэн Аммосов Николай Кузьмич хаалла. Биирдэ кэлэн икки- үс сыарҕа маһы кэрдэн киллэрдэ. Хара эриэн оҕустаах этэ. Киэһэ барарыгар аны өйүүн кэлиэм диэбитэ да күн бүгүнүгэр диэри суох. Ийэм Варваралыын чугас күөл уҥуортан олгуобуйа саҕа маһы кэрдэн, хотон дьиэбитигэр эрбээн оттон олордубут. Хата, эрбиилээх эбиппит, кимиэнин билбэтим, баҕар, таһараа ыалбыт киэнэ буолуо. Хайыахтара баарай, син кыайаллар эбит. Дьиэбит тымныйбатаҕа. Улахан тымныы түһүүтэ балыксыттарбыт төннөн кэллилэр, мэлийбиттэр, биирдиитэ сиир балыктаахтар. Сааскы муҥха нэһилиэк киинэ “Арҕас” село тула буолла. Убайбыт Егор куобахха туһахтаан сэттэ куобаҕы (иккитэ иккилии, үстэ биирдии) өлөрдө. Баҕар, бу сэттэ куобах сэттэ киэһэ сиэниллэн хоргуйуу уодаһынын мөлтөппүтэ буолуо. Саҥа дьыл саҕана убайбыт оройуон киинигэр үлэ көрдөһө барда. Улаханнаах кыра сүөһүбүтүн от кэмчитинэн өлөрөн сиэн кэбистибит, ынахпыт эрэ иитиллэн турда. Тиийдэхпит утаа нуорма бурдук биэрэллэр этэ, хастыы килограамын билбэтим, ийэм хайа үрдүттэн холкутук сүгэн кэлэрэ. Күҥҥэ биирдэ уу хааһы сиэн өллөнөн олордубут“.

           Улахан хоргуйуу, суруйалларын курдук, 1943 сыл сааһыгар буолбут.

Ол туһунан таайбыт Владимиров Егор Егорович „Дууһа муҥун ырыата»диэн Тиксиигэ бэчээттэнэн тахсыбыт ахтыы-сэһэнигэр маннык суруйар: „Аппааныга көһөн кэлбит маҥнайгы кыһыннарыгар хоргуйаннар уонна бултуу сылдьан мунан, тоҥон, сорохтор быстараннар, түөрт уон аҕыс киһи өлбутэ- бу сыыппара холкуостаахтар үстэн биирдэрэ ахсааҥҥа тэҥнэһэрэ.Икки холкуос дойдуларыттан аҕалбыт балтараа cүүcчэкэ ынах сүөһүлэриттэн, ону таһынан көлүүр оҕустарыттан, аттарыттан аҕыс ынах, икки-үс оҕус, аҕыйах сылгы сылы туораан күөххэ үктэммиттэрэ. Холкуос бэрэссэдээтэлинэн кыра үөрэхтээх, олохтоох оҕонньору талбыттара. Ол гынан баран, олорор дьиэтиттэн биэс биэрэстэ Аппааныга кэлэ сылдьыбат, олохторун- дьаһахтарын билсэ соруммат буолара. Бултуурга үчүгэй тэрил суох, үгүстэр итиини туппат таҥастаах сылдьаннар, дьиэлэриттэн уончалыы көстөөх сирдэргэ бараннар, балыктыырга, тыа быыстаах туундараҕа, уйаара- кэйээрэ биллибэт маардарга түүлээҕи бултуурга күһэллибиттэрэ. Ол гынан баран, сирин- уотун, күөллэрин билбэт буоланнар, кыайан элбэҕи бултаабатахтара, балыктаабатахтара. Баар-суох иитэр-аһатар киһилэрэ ыраах ханна эрэ балыктыы-бултуу сылдьар кэмнэригэр нуорма астара быстыбыт, аһылыга суох хаалбыт дьахталлар, о5олор, кырдьаҕастар хантан булан, тугу аһаан- сиэн олоруохтарай? Үрүҥ күннэрэ өлбөөдүйэн барбыта. Инньэ гынан, көмүс иһиттэрин, күндү түүлээх соннорун, солко былааччыйаларын, хаарыс кэһиэччиктэрин, саһыл тыһа бэргэһэлэрин- дойдуларыгар олорор эрдэхтэринэ биирдэ эмэтэ кэппит күндү таҥастарын олохтоохторго холоҥсолоох андаатар этигэр атастаһан аһылыктана түһэллэрэ. Дуйдаах сылабаардарын, баахыла оҥорор тэрили, иһэ лаахтаах чугуун иһиттэрин, хобордоохторун ньаҕара балык дуомугар атыылаан сииллэрэ. Чурапчы үрдүк култууралаах олохтоохторо кэлэннэр аччыктыыр, хоргуйар кыһалҕатыгар ылларан, Кэбээйи уһук нэһилиэгэр олохсуйбут дьон олохторун матырыйаалынай таһымын үрдэппиттэрэ”. Бу туһунан эһэм Бүөтур ахтыытыгар эмиэ суруллар: “... Сокуоннай сааһын сиппит Аана диэн эдьиийдээх этибит, Эмээкигэ олорор эрдэхпитинэ ыалдьан өлөөхтөөбүтэ. Ол сүктэригэр анаан тигиллибит таҥаһа- саһыл истээх соно, бэргэһэтэ, буобура үтүлүгэ, сарыы тирэҥсэ этэрбэһэ, үрүҥ көмүс киэргэлэ: илин- кэлин кэбиһэрэ, оҕуруота, кыһыл көмүс ытарҕата, биһилэҕэ- барыта атыыга барбыта, хастыыга турбуттарын билбэппин, билигин, баҕар, ол оҥоһуктар хайа эрэ ыалга бааллара буолуо. Тыын өрүһүллүүтэ оннук ыарахан эбит. Маны таһынан ийэм НЭП саҕанааҕы иистэнэр илии массыыната, сэппэрээтэр, баахыла тимирэ уо.д.а. Дьэ, хайдаҕый, дойдуга олорон үчүгэй, сэниэ ыалынан ааттанар этибит, ол дьон ытыспытын соттунан кэбистибит. Ийэбит эрэйдээх иһигэр аһыйара эбитэ буолуо да, таһыгар биллэрбэтэҕэ. Олох саҥата суох, сүрдээх холку, баара-суоҕа биллибэт киһи этэ...» Ити курдук, сору- муҥу көрөн, аһыыр- аһаабат им- дьим олордохторуна, аны сайын дойдубутугар төннөр үһүбүт диэн сурах тилийэ көппүт. Холкуостаахтар эрэйдээхтэр кыралыын-улаханныын үөрүү бөҕө буолбуттар.Ол гынан баран, Намтан салайааччылар кэлэннэр: “Дойдугутугар тиийэн дьон буолбаккыт, барыта эстэн хаалбыт, биһиэхэ баран холкуостарга холбоһон, үлэлээн аһаан дьон буолуҥ, сэниэтэ-күүстээбиниҥ”,- диэн ыҥыраннар, “III Пятилетка” холкуос тобоҕо Намҥа кэлэн II Хомустаах нэһилиэгин “Үүнэр Олох” холкуоһугар холбоспуттара. Улахан дьон эмиэ рыбтрест үлэһиттэрэ буолан, өрүскэ муҥхалыыллар, о5олор балыгы тус- туспа арааран баран, тууһууллар. “Үүнэр Олох” холкуос Элиэнэ өрүс хочолорун, үүнүүлээх өрүс арыыларын мыраан үрдүнээҕи алаастарга, сыһыыларга үчүгэй мэччирэҥнээх, от-бурдук өлгөмнүк үүнэр киэҥ –нэлэмэн сыһыылары, баай балыктаах күөллэри бас билэрэ, үрдүк дохуоттаах холкуоһунан оройуоҥҥа биллэрэ. Кэбээйигэ сылдьыбыт дьону олохтоохтор үөрэ- көтө, эйэҕэстик көрсүбүттэрэ, дьиэлэригэр дьукаах киллэртээбиттэрэ. Сору-муҥу көрбүт, эстибит-быстыбыт муҥнаахтар бэйэлэрин дойдуларыгар эргиллибиттии санаммыттара, сүрэхтэрэ-быардара сылаанньыйбыта”- диэн таайбыт Егор Егорович Владимиров бэйэтин ахтыытыгар махталынан ахтар. Ол иһин биһиги “Нам” диэн тылы хайдах эрэ истиҥник истэбит, махтана саныыбыт.

Чурапчылары кытта тэҥҥэ Прибалтикаттан күүс өттунэн депортацияҕа кэлбит литовецтар көс олох ыарахаттарын тэҥҥэ уллэстибиттэрин биһиги историяттан эмиэ билэбит. Ол туһунан эhэм ахтыытыгар эмиэ суруллар: „...Туох үгүс маллаах буолуохпутуй, боччумнаахпыт диэн арай утуйар таҥаспыт дуома ини. Ийэм быыһын ылан отуу курдук оҥостон, Ааныһы ол иһигэр тиэйэн айанныы турдубут. Ол дойду тыала- буурҕата сүрдээх, өрөөбүт күнэ диэн ахсааннаах ини. Суол- иис диэн суох, барыта тибиини кэстэрэн истибит, иккис күҥҥэ аппыт ыран хаалла, дьэ, мантан ыла эрэйбит саҕаланна. Аппыт сарсыарда өттүн хаампыта буолар, киэһэнэн турунан кэбиһэр. Улахан дьоммут Шестаков Петр Николаевич, Григорьев Афанасий Федорович буолан баһылаан- көһүлээн иһэллэр. Киэһэ хонук сири булан бараннар, аттаах киһини ыытан ыллараллар. Онуоха диэри буурҕа быыһыгар хонууга олоробут. Суолга от тиэйбит карело- финнэр көрсөллөр. Бары эдэркээн баҕайы уолаттар, хата, олор ийэбэр табах тартаран, махорка бэрсэн абырыыллар, бэйэлэригэр ханыылаан аһынан эрдэхтэрэ буолуо“. Инньэ гынан, дьоммут ахтылҕаннаах дойдуларыгар сэрии бүппүтэ быдан кэнниттэн 50-с сыллардаахха эргиллэн кэлбиттэрэ...

Бу ахтыыны эһэм 2005 сыл сааһыгар суруйбута (ол сыл 70-нун туолбута), кэлин ситэриэх буолбута да, кыайбатаҕа. Көһүүгэ барыыга кини 8-таах эрэ уол эбит, ол гынан баран, дьон аатын- суолун, оччотооҕу ыарахан олоҕу сүрдээҕин өйдөөн хаалбыт эбит. Өссө кини, кэм ийэлээх- аҕалаах, сүөһүлээх, оройуон киинигэр олорон үлэлиир убайдаах буолан, тыыннаах ордубут быһыылаах. Ол да буоллар, босхоҥ буола сыһан баран, турбут эбит: „Бу аата Пиэрибэй Маай бырааһынньыгын күн кэлбит эбиппит. Дакылаат туох туһунан буолбутун билбэппин, өйбөр биир да тыл хатанан хаалбатах, арааһа, немеһи кыайыы- хотуу туһунан буолуо диэн сэрэйэбин. Олохтоох ыччаттар күүстэринэн концерт көрдөрдүлэр, мин ону көрө олорон утуйан хаалбыппын. Уһуктан кэлбитим, икки атахтарым тобукпуттан аллараа өттүлэрэ баҕана курдук иһэн хаалбыттар, ыарыыта сүрдээх, аҕам дьиэбитигэр көтөҕөн илдьэ барда. Ол курдук босхоҥноон сытан хааллым. Нэһилиэк кииниттэн сахалыы билэр нуучча дьахтара кэлэн көрдө да, күттүөннээх эмп биэрбитин өйдөөбөппүн. Атахтарым аны хабылла- хабылла тэстэн, уу дуу, ириҥэ дуу тохтор буолла. Ол курдук, сайын аҥаара босхоҥноон сыттым. Оскуола оҕолоро өрөбүллэригэр кэлэн биһиги дьиэбит таһыгар лапта оонньоотохторуна, сыылан тахсан көрөбүн». 1943 сыл сааһыгар кинилэр холкуостарыгар улахан быстарыы- хоргуйуу буолбутун, кини убайыгар Дьөгүөргэ олорор кэмэ буолан, көрбөтөх, ол гынан баран, олус элбэх киһи өлбүтүн, кыайан көмөр кыах суох буолан, хардаҕас мас курдук кыстаабыттарын, кэлин барыларын биир ииҥҥэ көмпүттэрин аҕам аах кэпсиир буолаллара диирэ. Ити курдук, саха норуотун, Чурапчы оройуонун историята, трагедията биһиги аймаҕы эмиэ хаарыйбыта, ону кинилэр чиэстээхтик туораабыттара.

Туһаныллыбыт сирдэр уларыт

Владимиров Е. Е. Ол сайын. -Дьокуускай: „Бичик“, 1993.
Владимиров Е. Е. Дууһа муҥун ырыата. Тиксии, 1997с.
Владимиров Е. Е. Оҕо сааһым өйдөбүллэрэ. Ахтыылар- Тиксии, 1977с.(рукопись)
Потапов С. Чурапчыттан арҕаа сытар алаастар (урукку “Тенургэстээх” холкуос сирэ- уота)- (сборник “География и краеведение Якутии”- материалы II республиканской НПК)- Дьокуускай, 2011.
Федосеев И. Е. Чурапчы алдьархайа.-Дьокуускай: Бичик, 1993.
Чечебутов Д. П. Харах уулаах ахтыылар. –Дьокуускай:Бичик, 2002.
Чечебутов Д. П. Алдьархай ааҥнаабыт кэмнэрэ.- Чурапчы: Сана олох, 2012.
Чечебутов Д. П. Оонньооботох оҕо саас. Дьокуускай: «СМИК-МАСТЕР», 2012.
Эһэм Куличкин П. С. ахтыылара.