Куһаҕаны санаама

Куһаҕаны санаама диэн этии куһаҕан үгэстэнэн хаалартан харыстыыр аналлаах.

Киһи санаата олус түргэн, аһара түргэнник уларыйан иһиэҕин сөп. Бары араас санааларын кыайа тутан салайар, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэр, тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буоллаҕына, оҕо киһи буолууну ситиһэр кыахтанар.

Улахан дьон бэйэлэрэ улаатан иһэн хайдах үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран олоххо туһана үөрэммиттэрин, сыыһа-халты туттубуттарын букатын умнан, аҥардастыы үчүгэй эрэ санаалардаах, үчүгэйи эрэ оҥорор курдук сананар кэмнэрэ сааһыран истэхтэринэ кэлиитэ өй-санаа үөрэҕэр уустуктары киллэрэр. Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн олоҕор таба туһана үөрэннэҕинэ эрэ киһи быһыылаах буола улаатарын, киһи буолууну ситиһэрин, көрсүө, сэмэй майгыланарын төрөппүттэр өссө да таба өйдөөн туһана иликтэр.

Бука бары үчүгэйи оҥоруохтарын баҕараллар, үчүгэй дииллэрин оҥоро сатыыллар. Үчүгэй ол иһин олус элбэх. Үчүгэйи арааран быһаарыы куһаҕан диэн баарын булан быһаарыы кэнниттэн эрэ кыаллара олоххо уустуктары үөскэтэр. Сахалар “Үчүгэй уонна куһаҕан аргыстаһан сылдьаллар” диэн этиилэрэ ону бигэргэтэр. Куһаҕан диэн баара билиннэҕинэ, үчүгэй диэн баара быһаарыллар, сыаналанар кыахтааҕа, киһи куһаҕаны урут-бастаан билэрин эрэйэр. Өй-санаа сайдыытын табатык туһанар сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн оҕону кыра эрдэҕиттэн куһаҕан диэн тугун аан бастаан билэргэ үөрэтэр. Оҕо тугу эмэ оҥоруон иннинэ санаатыгар, бу оҥорор быһыым куһаҕан диэн эрдэттэн билэриттэн, туттунан оҥорбот буолуутун үөскэтэр. (1,56).

Үлэ уонна үөрэх киһи оҥорор быһыыларын икки өрүтүн үөскэтэллэр. Үөрэх үчүгэй диэн бары айхаллааннар үлэни куһаҕан диэҥҥэ тириэрдэн кэбиспиттэриттэн билигин үлэлиэхтэрин баҕалаахтар аҕыйаатылар.

Санаа киһи бэйэтин өйүнэн үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн ылынарыттан икки аҥы арахсар. Киһи санаата икки өрүттээх диэн этиллэр. Бу икки өрүттэрэ “ай” диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх тылга иҥэн сылдьар. Киһи тугу айбыта, оҥорбута барыта үчүгэй диэн буолбакка, үгүс өттө куһаҕан буолан тахсарын сахалар таҥараларын үөрэҕэ быһааран, айыы диэн тыл куһаҕан өттө баһыйар өйдөбүллээх.

Ис санаа, кэтэх санаа диэн киһи атын дьоҥҥо биллэрбэт, кистэлэҥ санаалара буолаллар. Бу кистэлэҥ санаалары атын киһи билбэт, кимиэхэ да кэпсээбэт, бэйэтэ эрэ билэр, ол иһин үчүгэй да, куһаҕан да буолуохтарын сөп. Араас куһаҕан да санаалардаах киһи үчүгэйгэ кубулуйан, үчүгэйдик көстө сылдьарын арааран билии уустук.

Сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ “Атын киһиэхэ куһаҕаны санаама, бэйэҕэр тиийиэҕэ” диэн үөрэтэр. Куһаҕан санаа элбэхтэ хос-хос хатыланан, олохсуйан, үгэскэ кубулуйан хааллаҕына, киһи бэйэтэ ол санаатын оҥорон кэбиһиэн сөбүн биллэрэн бу өй-санаа үөрэҕэ киһини сэрэтэр сыаллаах. Куһаҕан санаа туһунан суруйууну “Киһи буолуу” диэн үлэттэн булуллар. (2,39).

Сорох дьон бэйэлэрин аһара үчүгэй курдук сананалларыттан куһаҕан санаалара суох курдук этинэллэр. Ханнык баҕарар санаа олус түргэниттэн, киирэ охсон баран тахсан, умнуллан хааларыттан, ол санааны суох диэһин сымыйалааһын буолар. Араас санаа барыта киһиэхэ киирэн тахсара баа буолбатах, кыайан хааччахтаммат. Ханнык баҕарар эр киһи үчүгэй дьахтары көрдөҕүнэ араас санаалар киирэн ааһаллара кыайан бобуллубат.

Куһаҕан санааларыттан кыайан ыраастаммат, олорун мунньуна, үгэс оҥостуна сылдьар киһи үтүө, үчүгэй санаалаах буолара аҕыйах буолар. Куһаҕан санаалара баһыйарыттан, куһаҕан майгына улаатыан, үгэскэ кубулуйуон сөп. Үгэс түргэнник уларыйа охсубат. Куһаҕан санаалара, үгэстэрэ дьайан куһаҕан быһыылары оҥорон кэбиһэрэ киирэн кэлиэн сөп.

Таҥараны итэҕэйэр буолуу куһаҕан санаалартан ыраастаныыга, умнууга, суох оҥорууга тириэрдэринэн дьоҥҥо олус туһалаах. Куруук куһаҕан санаалартан ыраастана, умна сырыттахха куһаҕан санаалар аҕыйааһыннара, көҕүрээһиннэрэ тахсарыттан үчүгэй санаалар элбииллэрин таҥара үөрэҕэ үөскэтэр аналлаах.

Үчүгэй уонна куһаҕан хаһан да суох буолбаттар, арай хайалара эрэ лаппа аҕыйыахтарын сөп. Ол барыта Сир икки өттүттэн ханна да халбаҥнаабат тутулуктааҕыттан, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэриттэн күн уонна түүн, сырдык уонна хараҥа солбуйсан биэриилэриттэн үөскүүр уонна хаһан да уларыйбат.

Киһи буолуу биир сүрүн уратытынан иэс хайдах төлөнөрүн быһаарыы буолар. Үчүгэйи оҥоруу хайаан да үчүгэйинэн төлөнөр буоллаҕына, куһаҕаны оҥоруу куһаҕанынан төлөнөрө сыыһа, халыйыыны үөскэтэр, өй-санаа сайдыытыгар, тупсуутугар, киһи быһыытыгар сөп түбэспэт. Куһаҕаны аҕыйатар быһыынан куһаҕан куһаҕанынан төлөммөтө буолар. Оччоҕуна эрэ куһаҕан аҕыйыыр кыахтанарын киһи буолуу үөрэҕэ кытаанахтык тутуһар.

Киһи айылҕатын, өйө-санаата сайдыытын быһыытынан саҥаны, урукку кэмҥэ суоҕу, ол аата айыыны куруук оҥоро сатыыр. Бу оҥорбут саҥаны айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана аан маҥнай биллибэт уратылаах. Саҥаны айыы кутталлааҕа, сэрэхтээҕэ ити биллибэтигэр саһан сылдьар. Тиэтэйбит, урутаан түһэр санаатыгар баһыттаран киһи ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥоро охсон кэбиһэн баран онто сыыһа буолан хааларыттан элбэхтик эрэйдэнэр, куһаҕаны элбэтэн кэбиһэр.

Үчүгэй буолуо диэн быстах санааттан саҥаттан саҥаны, урут биллибэти, суоҕу булан оҥоро сатааһын үксүлэрэ табыллыбаттар, куһаҕан буолан тахсаллар. Өссө бэйэ тиэтэйэрэ, ыксыыра, онно эбии тиэтэтэн, «айыы үчүгэй» диэн этэн биэрээччилэр баалларыттан эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыылара элбээтилэр.

Куһаҕаны оҥоруу маҥнай биллибэт, тугу эрэ саҥаны, урут суоҕу оҥоро охсуу кэнниттэн куһаҕана дьэ биллэн тахсарыттан хомойуу, ол оҥоруу куһаҕан буолан тахсан элбэх ночоокко түһэллэр. Онтон ол куһаҕаны көннөрө, суох оҥоро сатанар, куһаҕан буолбутун дьэ билиллэр уонна аны оннук куһаҕан быһыыны оҥорбот туһугар кыһаныллар. Итинник кэһэйии кэнниттэн оҕолору “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтии дьэ саҕаланар кыахтанар.

Саҥаны айыыны оҥоро сатыыр правительство саха сиригэр хаһан да тутуллубатах химическэй заводтары туттараары дьирээ бөҕөлөр. Барыта үчүгэй буолуо, барыс киириэ диэн олохтоох дьону барыларын албынныыр санаалаахтар. Бары саҥаҕа сэрэхтээхтик сыһыаннаһар, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи билэр көрсүө, сэмэй саха дьоно бу айылҕаны буортулааһыҥҥа тириэрдэр саҥаны айыыны утарсаллар, химическэй заводтары өрүс кытыытыгар оҥорууну тохтотоллор.

Бэйэтэ үлэни-хамнаһы ситэ билбэт, сатаабат киһи оҕотун үлэлииргэ, хамсыырга иитэр, үөрэтэр кыаҕа суох. Оҕону иитиини дьаалатынан ыытан кэбиһэргэ тиийэр. Төрөппүт оруолун үрдэтии, эбиискэ үөрэтэн, такайан биэрии сайдыылаах дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буолар. Оҕо улаатан, киһи буолууну баһылааһыныгар төрөппүт оруола улахан, сахалыы таҥара үөрэҕин туһанар.

Улаатан эрэр оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ сахалыы таҥара үөрэҕэ улахан оруолаах. Өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт, олоххо уопутурбут бэйэлэрэ аҕа баһылык, тойон, ийэ хотун буолууга тиийбит дьон бэйэлэрэ баһылаабыт иитэр, үөрэтэр ньымаларыттан эдэрдэргэ бэрсэллэр.

Үлэлии, үлэҕэ баттата сылдьар ийэтэ оҕотун үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэрэ аҕыйах. Оҕо уонун аастаҕына эрэ туох эмэ үчүгэй үгэстэр үөскээннэр үчүгэй майгылаах, көрсүө, сэмэй киһиэхэ кубулуйан барар. Оҕо иитиитигэр, өйө-санаата сайдыытыгар, үтүө үгэстэрэ үөскээһинигэр оскуола ылар оруола син-биир үрдүгэ быһаарыллар.

Куһаҕан санаа куһаҕан быһыыга кубулуйара өссө да олус ыраах. Биирдэ эмэтэ санаан ааһыы кырата бэрт буолан күүһэ аҕыйах, сотору умнуллан хаалыан сөп. Элбэхтэ хос-хос хатылаан санаатахха, санаа умнуллубат гына өйгө-санааҕа хатанар, өссө хатыланнаҕына, күүһүрдэҕинэ, үгэскэ кубулуйдаҕына санаа киһини бэйэтин салайар кыахтанар. Куһаҕан быһыылары оҥорбот туһугар, киһи олору саныыра отой аҕыйах буолара ирдэнэрин сахалыы таҥара үөрэҕэ дьоҥҥо тириэрдэ сатыыр.

Куһаҕан быһыы диэн тугуй? Дьон үксэ билэр, сөбүлээбэт, туһата суох, буортулаах, ночоокко тириэрдэр быһыыларын куһаҕан быһыы диэн ааттыыллар. Бу быһыылары оҥорор киһи куһаҕан быһыылаах диэн ааттанар, куһаҕан санаалара үгэскэ кубулуйбуттарын биллэрэр.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ оҕо кыра, ийэ кута үөскүүр кэмигэр үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон, үчүгэй үгэстэри иҥэрэргэ төрөппүттэри ыҥырар. Куһаҕан санаа куһаҕан быһыыга кубулуйуор диэри киһи өйүнэн-санаатынан хонтуруолу, бэрэбиэркэни, ыйааһыннаан, тэҥнээн көрүүнү куруук аастаҕына, лаппа аҕыйыыр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ иитиллибит ийэ кута улаатан баран оҥорор бары быһыытын хонтуруоллуур. Оҕо үчүгэй үгэстэрдээх буола улааттаҕына куһаҕан быһыылары оҥороро аҕыйыыр кыахтанар.

Киһи оҥорор быһыытыгар ханнык эрэ наадалаах диэн өрүт баһыйыыта куһаҕан санаа оҥоруллар кыаҕын улаатыннарыан сөп. Холобурга уорууну ылыахха. Киһи туохха эмэ, түргэнник көстөргө олус наадыйан, байа охсоорго баҕа санаата биир кэмҥэ баһыйдаҕына уорууну, куһаҕан быһыыны оҥорор кыаҕа улаатан хаалыан сөп.

Киһи өйө-санаата икки өрүт; үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар икки ардыларынан сылдьарынан ханнык баҕарар быһыыны оҥорон кэбиһэр кыаҕа хаһан да хаалбат. Арай уоруу диэн куһаҕан быһыы буоларын кыра эрдэҕиттэн билэрэ, бу уорууттан хаайыыга барыахха сөбө уонна дьоннорум куһаҕаннык этиэхтэрэ диэн санаата баһыйдаҕына эрэ, бу киһи уорарыттан туттунуон сөп.

Куһаҕан быһыыны оҥорортон туттунар күүс киһиэхэ баар буолуо этэ. Бу оҥорор быһыыта куһаҕан буоларын оҕо кыра эрдэҕиттэн хайаан да билэрэ ирдэнэр. Билэр буоллаҕына туттунар күүһэ үөскүүр. Билэр киһи куһаҕан быһыылары оҥорбот, оҥордоҕуна даҕаны соруйан, билэ-билэ оҥоруон сөп. Онтон куһаҕан быһыыны билэр эрээри оҥорор дьон отой аҕыйахтар, үгүстэр, эдэрдэр бары кэриэтэ ситэ билбэттэриттэн, ким да бу быһыы куһаҕан диэн эппэтэҕиттэн, бу оҥорор быһыыларыттан туох содул үөскээн тахсарын аахайбаттарыттан, билбэттэриттэн оҥороллор.

Эдэрдэр оҥорор куһаҕан быһыыларын аҕыйатар туһугар бары дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын оҕолор билэр буолууларын үөскэтии туһалаах буолар. Саха сирин сахалыы хаһыаттара дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын суруйбакка кистии-саба сатыылларыттан, тыа сирин оҕолоро олору билбэттэриттэн, куоракка киирдэхтэринэ бэрээдэги кэһэллэрэ, куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбээтэ.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ олус элбэх үчүгэй быһыылары барыларын билэ сатыырынааҕар, отой аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары оҕо арааран билэрэ быдан судургу уонна билии кытаанах, чиҥ буолар уратылааҕын бигэргэтэр. Куһаҕан быһыылар аҕыйыылларыгар дьон бары, ордук эдэрдэр ол куһаҕан быһыылары билэллэрэ тириэрдэр. (3,97).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.

2. “Туймаада уоттара”. №24-48.

3. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2016. - 148 с.