Куһаҕаны үтүктүмүөххэ

Оҕо кыра эрдэҕинэ улахан киһи тугу оҥорорун, саҥарарын барытын үтүктэн, хатылаан, онтон үөрэнэн иһэр. Бу туох быһыы, үчүгэй эбэтэр куһаҕан буоларын оҕо билбэтэр даҕаны үтүктэр.

Кыра оҕо үтүктэ охсон үөрэнэрэ дөбөҥүн маннык холобуртан билиэххэ сөп. Арай киэһэ үлэтиттэн кэлбитигэр саҥа саҥара үөрэнэн эрэр сиэнэ кыыс «бил-лээт», да «бил-лээт» диэн саҥалаах көрсүбүт. Бу тылы телевизортан истибитэ дуу эбэтэр ким эрэ олус кыйаханан саҥарбыта дуу, хата, олус сөбүлээн сотору буола-буола саҥар да саҥар буолбут. «Кэбис, куһаҕан тылы саҥарыма» диэн тохтоторго эрэ тиийбиттэр.

Кыра оҕо биирдэ хантан эрэ истибит сөбүлээбит тылын элбэхтэ хатылыыр, саҥара үөрэнэр, иҥэринэр. Өйө-санаата саҥаны, урут билбэтин билэ сатыыр, ол аата айыыны оҥорон иһэр. Саҥа улаатан иһэр оҕо туох билбитэ барыта өйүгэр-санаатыгар саҥаны билии, иҥэринии, туох оҥорбута барыта саҥаны оҥоруу, айыы буолан иһэр уратылаах.

Бу оҥорор быһыыта элбэхтэ хатыланнаҕына, үгэс буолан иҥэн хааллаҕына олохсуйбут үгэстээх, онтон бу куһаҕан үгэс буоллаҕына, оҕо түктэри майгылаах киһи буола улаатыан сөп. «Куһаҕаҥҥа үөрэнэр олус дөбөҥ» дииллэр сахалар. Үчүгэйгэ үөрэнэр уустук, элбэх үлэлээх, эрэйдээх.

Кыра оҕо улахан дьону үтүктэрэ олус элбэх. Куһаҕан быһыыны үтүктэр оҕону: «Бу куһаҕан»,- диэн этэн тохтоторго эрэ тиийиллэр. Оҕо саҥаны айарын, оҥорорун куһаҕанын быһыытынан тохтоттоххо эрэ табыллар. Куһаҕаны оҥоро үөрэнэн түктэри майгылаах, мөкү быһыылаах буола улааттаҕына төрөппүттэрин эрэйдиир. Оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ төрөппүт үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарар кыахтаах буолара уонна оҕотүн онно үөрэтэрэ туһалааҕын ити быһаарыы дакаастыыр.

Саха тылыгар өйү-санааны быһаарар биир эрэ тыл баар: «а» уонна «й» дорҕооннор холбоһууларыттан «ай» диэн өйү-санааны быһаарар тыл үөскүүр. «А» дорҕоон өй-санаа баарын биллэрэр буоллаҕына «й» дорҕоон өйгө-санааҕа хамсааһыны биэрэр. Өй-санаа куруук хамсыы, эбиллэ, көҕүрүү турарын «й» дорҕоон эрэ табатык быһаарар.

Биир киһи өйүн-санаатын икки аҥы арааран кэбиһии төрдүттэн сыыһа. Хайдах киһи биир мэйиилээх, биир төбөлөөх буолан баран икки аҥы, тус-туспа быһыыны оҥороро табыллыбат. Бу киһи үчүгэйи оҥороро «айыы» диэн ааттанар буоллаҕына, куһаҕаны оҥороро тоҕо «аньыы» диэн туспа быһыы буолан тахсыахтааҕын тылбыт үөрэхтээхтэрэ билбэттэриттэн өйбүт-санаабыт үөрэҕин буккуйаллар. Саҥаны айа сатаатахха туга эмэ табыллыбатар эрэ куһаҕан үөскээн тахсара ордук элбэх. Бу айыыбыт табыллыбакка куһаҕан айыы буолан тахсар.

Сахалар былыр-былыргыттан өй-санаа ити уратыларын билэллэриттэн «ай» диэн өйү-санааны быһаарар тылбыт биир эрэ. Бу тыл бэйэтэ икки өрүттээҕинэн киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорорун барытын быһаарар. Ханнык баҕарар киһи үчүгэйи да куһаҕаны да оҥоруон сөп. Ону баара тылбыт үөрэхтээхтэрэ нууччалары быһаччы, өй-санаа уратыларын билбэт эрээри үтүктүүлэриттэн, аны айыы диэн үчүгэйи эрэ, онтон «аньыы» диэн киһи куһаҕан быһыытын туспа арааран, ааттыырга соруналлар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр нууччалары үтүктүү күүһүттэн уонна сорохтор биһиги саҥаны айабыт, «олус үчүгэй дьон буолабыт» диэн санааҕа оҕустарыыларыттан киһи оҥорор куһаҕан быһыытын «аньыы» диэн тылынан туспа арааран этиигэ тиийбиттэрэ. П.А.Ойуунускай бэйэтин эрдэтээҕи суруйууларыгар айыы-хара диэн суруйбутун «аньыы-хара» диэҥҥэ көннөрбүттэрэ уонна билигин даҕаны көннөрө сатыы сылдьаллар.

Саха тылыгар «аньыы» диэн тыл суоҕа уонна өйү-санааны быһаарар тылга кыайан кубулуйбат. Бу тыл өйгө-санааҕа сөп түбэспэт. Тоҕо диэтэххэ өйү-санааны хамсатар «й» дорҕооно суох. Өй-санаа тутулуктарын билбэт сорох дьон аҥардастыы үтүктэр эрэ санааларыттан бу тылы араас суруйууларыгар онно-манна кыбытан тутта сатыыллара хомолтолоох.

Айыы диэн тыл үчүгэй тылга кубулуйар кыаҕа суох. «Ыы» диэн сыһыарыыттан ытааһын дорҕооно үөскээн тахсара хаһан даҕаны үчүгэйгэ уларыйбат.

Тылбыт үөрэхтээхтэрэ нууччалары үтүктэ сатыылларын, улахан куһаҕан содулланан тахса илигинэ тохтотор ордук буолуо. Сир дойду аайы эдэрдэр буруйу оҥоруулара эбиллэн, сэтэрээн иһэр. Ол барыта оҕо өйө-санаата аһара барарыттан, ону-маны киһиттэн атыннык оҥорон саҥаны айа сатыырыттан, сыыһа-халты туттунуутуттан үөскүүр.

Улахан сэриилэр, тоталитарнай систиэмэлэр сайдыыларын кэмигэр таҥаралар аһара улаатан бэйэлэрэ улахан диктатураларга кубулуйбуттарынан билигин да олороллор. Оччотооҕу үөрэх-билии аҕыйах кэмигэр «Мин эрэ таба оҥоробун, мин үчүгэйбин» диэн диктаторскай, тоталитарный өйтөн-санааттан өйү-санааны араарыыга икки аҥы, тус-туспа тыллары туһаныы дьон өйдөрө-санаалара ситэ сайда илигинэ үөскээбиттэр. Бэйэтин үрдүктүк сананар салайааччы киһи быһаарыытын атын дьоҥҥо күүһүнэн тарҕатыы түмүгэр итинник куһаҕаны туспа арааран атын тылынан этии тэнийэн тарҕаммыт.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр коммунистыы өйдөөх-санаалаах суруйааччылар киһи оҥорор быһыыларын икки аҥы араараннар үчүгэйи оҥорууну –айыы диэн, онтон куһаҕаны оҥорууну –«аньыы» диэн араарбыттара, билигин даҕаны саха дьонун өйдөрүн-санааларын буккуйа сылдьар.

Киһи куһаҕаны оҥорор майгынын ити курдук туспа араарыы былыргы кэмҥэ, үөрэх-билии сайда илигинэ, куһаҕан быһыылары куһаҕан абааһылар оҥоттороллорун курдук саныыр эрдэхтэринэ туспа арааран ааттыыр буолбуттар.

Тылбыт үөрэхтээхтэрэ «аньыы» диэн саха тылыгар ханна да суох тылы саҥа булан өйү-санааны быһаарар, куһаҕаны туспа араарар тыл оҥороору кыһаналлар. Бу дьон саха тыла олус былыргы төрүттээҕин, «ай» диэн тыл үчүгэйи уонна куһаҕаны айары холбуу быһаарарын умнан сылдьаллар. «Аньыы» диэн саха тылыгар суох, өйгө-санааҕа сөп түбэспэт тылы билбэт аата үтүктэ сатааһын ордук хомолтолоох. Үөрэхтэннибит, билиилэннибит диэн айдаарабыт да бэйэбит саҥа саҥаран эрэр оҕо курдукпут. Ким эрэ, хантан эрэ саҥа тылы булбутун үтүктүбүтүнэн барабыт. Билбэт эрээри үтүктүү ордук куһаҕан. Тыл суолтатын, дьайыытын билбэт киһи мээнэ да үтүгүннэҕинэ, бу тыл дорҕооннорун дьайыыта син-биир киниэхэ тиийэр. Тоҕо диэтэххэ тыл дорҕооннорун дьайыытыттан тыһыынчанан сылларга үөскээбит үгэс биһиги өйбүтүгэр-санаабытыгар иҥэн сылдьан дьайар.

Саҥа тылы булааччылар дорҕоон киһиэхэ дьайар күүһүн билбэккэлэр дьон өйүн-санаатын буккуйаллар. «Лох» диэн нууччалыы «дурик», «чурка» диэн өйдөбүллээх тыл. Оттон Тэрис-Л.А.Афанасьев бу тылы «Айыы үөрэҕэ» кинигэтигэр итэҕэл тылыгар кубулутар сыаллаах киллэрбит уонна «Билии алгыстара» диэн баһыгар алгыс тылынан суруйбут. (1,119).

Үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйара олус түргэтээн ылар кэмнэрдээх. Саха дьоно «Олус алларастаан күлүмэ, сотору ытыырыҥ кэлиэҕэ» диэн сэрэтэ, өй киллэрэ сатыыллар. Бу үчүгэй куһаҕаҥҥа эргийэн биэрэр кэмигэр өй-санаа туруктаах буолуутун «ай» диэн тыл киһи мэйиитэ биирин курдук соҕотох буолара хааччыйар.

Өй-санаа үөрэҕэ хас да тыһыынчанан сылларга киһи аймах өйүн-санаатын кытта тэҥҥэ сайдан, бу таһымҥа кэлэн турар. Саҥалыы өй-санаа үөрэҕин арыйыы, саҥа тылы булан саха тылыгар киллэрии хайдах даҕаны кыаллар кыаҕа суох. Сахабыт тыла дорҕоонноруттан тутулуга олус күүстээх. (2,18).

Туһаныллыбыт литература

1. Тэрис. Айыы үөрэҕэ. Дьокуускай: «Бичик», 2002.- 160 с.

2. "Орто дойду сонуннара" хаһыат. 24.09.2009.