Куһаҕан санаа үөскээһинэ

Куһаҕан санаа элбэхтэ хатыланнаҕына үгэскэ кубулуйан куһаҕан быһыыны оҥорууга тириэрдэр.

Саха дьоно киһи өйүн-санаатын үөрэтиинэн олус өр кэмҥэ утумнаахтык дьарыктаммыттар. Кэлин кэмҥэ сахалар үөрэхтэрин быраҕан арҕааҥҥы омуктар үөрэхтэрин киллэрии эдэрдэрбит өйдөрүн-санааларын буккуйан букатын туруга суох оҥорон эрэрин, араас буруйу оҥоруулар элбээбиттэрин дьон бары билэллэр.

Тыл киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор күүһүн билэннэр сахалар оҕолорун «Куһаҕаннык тыллаһыма» диэн үөрэтэллэр. Элбэхтик куһаҕан тыллары тылластахха, бу тыл өйдөбүлэ киһи бэйэтин өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар иҥэн, умнуллубат гына өйдөнөн хаалар. Киһи өйүн-санаатын бу уратытын билэннэр саха дьоно оҕо куһаҕаннык тыллаһарын тохтото, бобо сатыыллар.

«Куһаҕаны санаама», «Куһаҕан санааны иитиэхтээмэ», «Өр кыыһыра сылдьыма» диэн сахалар оҕолорун үөрэтэллэр. Бэйэ өйө-санаата ыраас буоларын наадатыгар «Өр кыыһыра сылдьыма»,- диэн куһаҕан санааттан түргэнник ыраастанан иһии туһалааҕын бэлиэтээн этэллэр.

Уһун кэмҥэ хос-хос хатылаан куһаҕаны саныы сылдьар киһи өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар ол саныы сылдьар куһаҕан быһыылара иҥэн хаалаллар. Киһи ийэ кутугар дириҥник иҥэн хаалбыт санаалар хаһан да умнуллубаттар. Эдэр дьоҥҥо өлөрөр-өһөрөр, куһаҕан, хара санаалар иҥэн хаалыыларыттан, бу дьон итирэн «Өйдөрө көтөн» хаалбыт кэмигэр араас ыар буруйдары оҥорон кэбиһэллэрин сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Киһи итирэн, ийэ кутун салайыытыгар киирбит кэмигэр, куһаҕан санааларын дьэ өйдөөн кэлэн, ол санааларын толорон кэбиһэр кыахтанар.

Билэр киһибит «Киэһэ аһылыкка кэлиэм, кэтэһээриҥ»,- диэн эрэннэрэн баран даачатыгар тиийэн табаарыстара массыына оҥоро сылдьалларыгар кыттыһан, арыгылаан итирэн хаалбыт. Ол да буоллар киэһэ аһылык чугаһаабытыгар, били кэлиэм диэбитин өйдөөн, массыынатыгар олорон дьиэтигэр бараары гыммыт. Ону доҕотторо итирэн баран онно-манна түбэһиэҕэ диэн ыытымаары тута сатаабыттар. Онтон сылтанан айдаан, кыыһырсыы буолбут, өссө охсуһуу да буола сыспыт. Хата арыгы испэтэх табаарыстара кэлэн массыынатынан дьиэтигэр илдьэннэр айдааны биирдэ тохтоппуттар.

Итирбит киһи өйүгэр ханнык санаалар киирэллэрин быһаарарга бу быһыы туохха олоҕурарын билии улахан оруолу ылар. Киһи итириэн иннинэ оҥостубут былааннарын итирэн да баран толоро сатыы сылдьара ити быһылаантан көстөр. Бу курдук быһыылар хатыланан иһэллэрэ арыгы иһэр дьоҥҥо барыларыгар биллэр суол.

Биирдэ үлэтигэр арыгылаан баран улахан итирик да буоллар детсадка тиийэн кыра кыыһын ылаары гыммытын детсад үлэһиттэрэ итириккин диэн оҕотун биэрбэтэхтэр. Чахчы буруйданан кэргэнэ көрдүү кэлиэр диэри кэтэһэ сылдьыбыт.

Үгүс арыгыһыттар төһө да итирдэллэр, охтон хаала иликтэринэ дьиэлэригэр тиийэллэрин туһунан олохсуйбут өйдөбүл баар. Дьиэтин-уотун үчүгэйдик саныыр, дьиэлээхтэрин ытыктыырын быраҕа илик киһи дьиэтигэр тардыстар. Итирбитин, өйө көппүтүн кэннэ ити санаата күүһүрэн кэлэр буолан дьиэтигэр син-биир тиийэ сатыыр.

Кырдьаҕастар итирэн да хааллахтарына ханнык да киһи быһыытыгар сөп түбэспэт быһыылары оҥорботтор этэ. Кинилэр өйдөрүгэр-санааларыгар, ийэ куттарыгар куһаҕан санаалары иитиэхтээн иҥэриммэтэх буоланнар, итирдэхтэринэ даҕаны бэрээдэктэрин ыһыктыбакка сылдьаллар, хата өйдөрө-санаалара чэпчээбитин бэлиэтинэн ырыа-тойук аргыстаах буолаллар.

Үгүстүк бобууга-хаайыыга сылдьыбыт эдэр киһи итирдэҕинэ майгына куһаҕан, аһара бара сылдьар буолар. Кини баҕа санааларын аһара бобоннор, иһигэр бу бобууну утарса саныыр, үгүстүк бобуулары суох оҥорор иһин туруулаһар өйү-санааны мунньунар. Ол мунньуммут өйө-санаата ийэ кутугар олохсуйан, иҥэр. Бу киһи итирдэҕинэ бары киһилии быһыыны аһара бара сылдьар гына туттунар киһи буолан, төрөппүттэрин кытта кыайан тапсыбата үксүүр.

Куһаҕан санаа үөскээн киһи өйүгэр-санаатыгар олохсуйан хаалыыта хайа да киһиэхэ үчүгэйи аҕалбат. Киһи уһун үйэтин тухары куруук салгын кутунан салаллан, үөрэх-билии этиитинэн сылдьара кыаллыбат кэмнэрэ элбэх эбиттэр. Бу кэмнэр киһи «Өйө баайыллан», «Өйө көтөн» ылар кэмнэрэ диэн сахалыы ааттаналлар. Киһи олоҕор үгүс уустуктары көрсөрүнэн ити кэмнэр хаһан баҕарар кэлиэхтэрин сөп. Ити кэмнэр тиийэн кэллэхтэринэ киһи ийэ кутун салайыытыгар киирэн хаалар. Олохсуйан хаалбыт куһаҕан санааларын толорон кэбиһиэн сөп буолар.

Өй-санаа үөрэхтэрэ элбэхтэр. Бары таҥара үөрэхтэрэ киһи үчүгэйи оҥороро элбэх, онтон куһаҕаны оҥорботугар ыҥыраллар. «Вор в законе» диэн нууччаларга баар өйдөбүл уоруйахтар майгыларын хайгыыр, бэрээдэктэрин үчүгэйин кэпсиир. Олох ыарахан кэмигэр бу өйдөбүл эдэрдэр үтүктэн боруобалаан көрөллөрүгэр, уоруйахтар аҕыйаабаттарыгар олук буолар.

Атын киһи туох эмэ ситиһиитигэр, табыллыытыгар ымсыырыы, ордугурҕааһын, ордук санааһын диэн ааттанар. Бу санаа аһара барбатаҕына кыайыылаах дьону батыһарга, үтүктэргэ үөрэтэр буолан сайдыыны ситиһэргэ туһалыыр. Аһара баран барыны-бары ордугурҕааһыҥҥа тиийэн хааллаҕына өйү-санааны хааччахтаан, намтатан, ситиһиини оҥорор кыаҕы аҕыйатан иһэр.

Кэлин, перестройка кэмин кэнниттэн эмискэ байбыт дьон элбээһиннэрэ уонна үксүлэрэ салайар былааһы кытта сибээстээхтэрэ салаллар, батыһар дьон ордугургуур санааларын үөскэтэн, эдэрдэр эмискэ байыы, баайы-малы эрэйэ суох, үлэлээбэккэ-хамсаабакка эрэ булуу диэки салаллыыларын таһаарда. Бу быстах санаалар эдэрдэри уоруу, алдьатыы, халааһын диэки салайаллар, быстах суолга киирэн биэрэн олохторугар уустуктары көрсөллөрүгэр тириэрдэллэр. (1,42).

Саха дьоно куһаҕан санаалары санаабаттар, куһаҕаннык тылласпаттар, "Айыы диэмэ" диэн оҕолорун үөрэтэ сатыыллар. Киһи куһаҕан санаалары иитиэхтээн илдьэ сылдьыбакка, ыраастанан, атын, үчүгэй санаалары саныыр буоллаҕына эрэ туруктаах олохтоох буолара быһаарыллар. Аймах-хаан дьон салгыы сайдан иһэллэрин туһугар эдэр көлүөнэлэрин туруктаах өйдөөх-санаалаах, олох бары ыарахаттарын тулуйар, үлэни-хамнаһы кыайар, эттэрэ-сиинэрэ эрчиллиилээх буолалларын ситиһэллэр.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Дьокуускай: Издательский дом "Якутия", 2005. - 80 с.