Кыра оҕону иитии уратыта

Кыра оҕону иитии уратыта диэн оҕо тугу саҥаны билбититтэн ийэ кута үөскээн иһэрэ ааттанар.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута быһаччы сайдар. Оҕо туохха барытыгар үтүктэн, батыһан үөрэнэр буолан, үөрэх хос-хос хатыланан үгэс буолан ийэ кутугар ууруллан иһэр.

Ийэҕэ кыра оҕото туох да олус үчүгэй, тапталлаах, үүт сыттаах, төрөппүттэр күннэрэ-ыйдара киниттэн эрэ тахсар. Оҕо төһө да кыратын иһин тыыннаах киһи буоллаҕа дии. Сытан да эрэ барыны-бары көрөр-истэр, билэр, улаатар. Сотору ийэтин саҥатын арааран истэр буола охсор. Көрөн билэр, үөрдэҕинэ үтүктэн үөрэр, кыыһырдаҕына хомойор, санааргыыр.

Кэнники кэмҥэ биһиги биир, икки оҕолоох ийэлэрбит оҕолорун «Оонньуур оҕо», көрдөрүүгэ илдьэ сылдьар улахан, саҥарар куукула курдук өйдүүргэ тиийбиттэрэ хомолтолоох. Бэрт сотору оҕо улаатан туспа киһи, бэйэтэ ыал аҕата, ийэтэ буолан тахсыахтааҕын туһунан умнан кэбиһэллэр. Биир эбэтэр икки оҕону иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы ураты уустуктардаах. Оҕо иитиитэ барыта төрөппүттэртэн, кинилэр кэлэр көлүөнэлэригэр ханнык сыалы-соругу туруоран, кыра эрдэхтэриттэн иитэллэриттэн уонна үөрэтэллэриттэн, ханнык өйү-санааны иҥэрэн биэрэллэриттэн тутулуктаах.

Саха дьоно элбэх оҕолоох ыаллар оҕолоро үлэни-хамнаһы сөбүлүүр, киһилии майгылаах буола улааталларын билэллэр.

Урукку кэмҥэ ыаллар биирдии-иккилии сыл буола-буола таҥара биэрбитинэн оҕолонон иһэллэр этэ. Улахан оҕо саҥа улаатан иһэн кыра быраатын дуу, балтын дуу соһо-сыһа сылдьан көрө, саатата сылдьарыгар тиийэр этэ. Сүрүн оҕо көрөөччү кини буолара. Кыайар эрэ буоллар көтөҕөр, ытаатаҕына сааратар. «Мин курдук оҥор» диэн үтүгүннэрэн үөрэтэр.

Кыра оҕо бэйэтэ оҕону көрөн аһара үтүктэр. Улахан оҕо «Мин курдук оҥор» диэн көрдөбүлэ олус кытаанах уонна халбаҥнаабат, толоруллар эрэ буолара табыллар. Кыра оҕо улахан оҕо көрдөбүлүн халбаҥнаабакка толорорго үөрэнэн хаалар.

Оҕо улаатан иһэн барыны-бары сатыырга, билэргэ-көрөргө олус дьулуурдаах. Улахан оҕо оҥорор дьыалаларын оҥорорго бэйэтэ, бары кыаҕын ууран дьулуһар. «Куһаҕан киһи, сатаабат буолуу» оҕоҕо олус улахан накаастабылынан ааҕыллар. Улахан оҕо курдук буолуу, кыра киһи баҕа санаатыгар кубулуйар. Улахан оҕоттон тугунан да хаалсымаары гынар, кини курдук буолар баҕа санаата баһыйан бары ыарахаттары да тулуйар кыахтанар. Оҕо бары оҥорорун барытын киһи курдук үтүктэн оҥороро киһи быһыыта диэн ааттанар.

Оҕолор улаатан истэхтэринэ ити үөрэх салҕанан баран иһэр. Улахан оҕо оҕолорго барыларыгар батыһар киһилэрэ, үтүктэр холобурдара, кытаанах, ханна да халбаҥнаппат учууталлара, төрөппүттэрин үөрэҕин сүһэн ылан, кыра оҕолорго быһаччы тириэрдээччи, толотторооччу буолар. Оҕолор бэйэ-бэйэлэрин кытта бииргэ сылдьар бириэмэлэрэ быдан элбэҕэ уонна кыра оҕолор улахан оҕону үтүктэр күүстэрэ холбоһоннор улахан оҕо үөрэтэр дьайыытын улаатыннаран, күүһүрдэн биэрэллэр.

Элбэх оҕолоох ыал оҕолоругар бэйэ-бэйэни көмүскэһии, хардарыта көмөлөһүү өйө-санаата элбиир. Ыаллар улахан оҕолоруттан үчүгэй салайааччылар үүнэн тахсаллар. Салайааччы майгына үөскээһинигэр оҕо кыра эрдэҕиттэн атыттары көрөн-истэн, дьарыктаммыта улахан оруолу ылар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ «Мин курдук оҥор» диэн үтүгүннэрэн үөрэтии кытаанах, чиҥ буолуохтаах. Оҕо ийэ кута сайдар кэмигэр үтүгүннэрии, бэрээдэккэ, аһара барбат буолууга үөрэтии чиҥэ, халбаҥнаабата наада. Улаатан иһэн бэйэтин өйө, салгын кута сайдан тугу оҥорорун толкуйдаан көрөн сөптөөхтүк быһаарынар буоллаҕына дьэ сымнаҕас, демократия үөрэхтэрин тутуһан үөрэтии киирэн биэрэр. Бу быһаарыы сахалар олохторун үөрэҕинэн дакаастанар.

Оҕону кыра эрдэһинэ кытаанахтык, чиҥник иитии ирдэниллэр. Ханнык да балаһыанньаҕа аһара барбат, киһи быһыытын сүтэрбэт майгыланарын ситиһии, кини салгыы олоҕор элбэх сыыһалары оҥорорун тохтотор. Оҕо бэйэтин салгын кута сайыннаҕына биир киһи олоҕор ситиһэр ситиһиитин бэйэтэ даҕаны ситиһэр. Хайа баҕарар дойдуга ким да улахан көмөтө суох сайдан, үөрэнэн тахсыталаабыт биллэр дьон элбэхтэр. Бэйэбит киһибит П.А.Ойуунускай кыра эрдэҕинэ тиийиммэттик, дьадаҥытык улааппыта биллэр. Кини кыра эрдэҕиттэн олох ыараханын билэн, тулуура, дьулуура эбиллэн, бэйэтин кыаҕынан үөрэҕи-билиини баһылаан, олох будулҕаннаах кэмигэр республикабытын тэрийсэн, салайбыта. Кини олоҕун устата ситиспит ситиһиитэ кэлэр көлүөнэлэргэ үтүө холобур буолар.

Элбэх оҕолоох ыаллар оҕолорун иитэр холобурдарыттан олус туһалаах өрүттэрин туһаныллар. Оҕо иитиитин араас элбэх арҕааҥҥы омуктар үөрэхтэрин бүтэртээбит дьон салайаллар. Анараа омуктары үтүктүү киирэн саха ыаллара эмиэ биир эбэтэр икки оҕолонор буоллулар. Биир эбэтэр икки оҕолоох буолуу оҕо иитиитин мөлтөтөн, сымнатан кэбиһэн, оҕо аһара көрүллэн, хаайыллан, мааныланан, атаах буола улаатыытыгар тириэрдэр.

Киһи өйө-санаата олорор олоҕуттан тирэх ылан салгыы сайдан барар. Оҕо кыра эрдэҕинэ үөрэммит үөрүйэҕэ олоҕун төрүтэ буолар. Сахалар оҕону кыра эрдэҕинэ үөрэтии сүнньүн былыргыттан билэллэрин бэлиэтин булан, арааран ылаттыахха сөп. Кинилэр баайдар оҕолорун иитиигэ-үөрэтиигэ сыыһа суолу тутуһалларын билэллэр этэ. Биллэр улахан баайдар оҕолорун дьадаҥыларга биэрэн улаатыннаран ылаллара элбэх эбит. Баай киһи Баһылай Ксенофонтов улахан уолун дьадаҥы аймахтарыгар биэрэн улаатыннаттарбыт. Ыал бастакы оҕото кыраларга холобур буолан олус улахан сабыдыалы оҥорорун ити ыаллар оҕолоро хайдах майгылаах дьон буола улааппыттарыттан быһаарыллар.

Оҕо өйүн-санаатын иитии уонна үөрэтии төрүттүүрүн сахалар былыр-былыргыттан билэн олохторугар туһаналлар. (1,8).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.