Кырыыс

Кырыысалар кытта булкуйума.

Кырыыс диэн куһаҕаны баҕарар, иэстэһэр санааны тыл этэн тириэрдии ааттанар.

Саха тыла олус баай. Үчүгэйгэ баҕарар, ыҥырар тыллары тэҥэ куһаҕан буолууга тириэрдэр тыллар элбэхтэр. Бу тыллар хайдах этиллэллэриттэн тутулуктанан күүһүрэн, дириҥээн биэрэллэр. Сахалар үчүгэйи баҕаран этиллэр алгыстарын тэҥэ, куһаҕан быһыыттан көмүскэнэргэ аналлаах кырыыс тылларын тутталлар. Алгыс кэнниттэн кырыыс баар буолуута киһи олоҕо уонна өйө-санаата икки, утарыта хайысхалаах буолууларыгар сөп түбэһэр.

Кырыыс тыллара туохтан сылтаан этиллэллэрин таба быһаарбат буолуу кырыыс аҥардастыы куһаҕан эрэ өттүн арыйар. Бу үлэҕэ кырыыһы ким туохха анаан туттара уонна кырыыс тугу туһалыыра быһаарыллар.

Дьон бары бэйэ-бэйэлэриттэн тугунан эмэ тутулуктаах сылдьаллар. Баай мал өттө тус-туспа буолуута дьон сыһыаннарын биллэрдик уларытар. Баайдаах дьон майгылара баһылыыр-көһүлүүр өттүгэр уларыйан, «Мин дуо», «Мин эрэ» диэн этиниилэрэ элбээн хааллаҕына, бэйэлэрин улаханнык сананыылара күүһүрэн, атыттары аанньа ахтыбат буолаллар. Аанньа ахтыбат буолууттан атаҕастабыл үөскээн тахсыан сөп. Киһи киһини атаҕастааһына, баттааһына улахан хомолтону, санаата алдьаныытын үөскэтэр.

Атаҕастабыл кыайан ситиһиллибэт буолуута бу дьон сыһыаннарыгар тэҥнэһии суох буолуутун таһаарар.

Саха дьоно бэйэлэрин көмүскэнэргэ анаан этэр тыллара кырыыс диэн ааттанар. Туохтан эмэ сылтаан улаханнык атаҕастаммыт, ночоокко түспүт киһи атын ситиһэр кыаҕа суох буоллаҕына кырыыһы туһанар. Бэйэтэ кыаҕа суох киһиэхэ кырыыһы эттэҕинэ ситиһэр санаата туолар, атаҕастаабыт киһитинээн тэҥнэспит курдук буолаллар. Кырыыс атаҕастаммыт киһи куһаҕан санаатын таһааран, тоҕо тэбээн, санаатын ыраастаан, өйүн-санаатын уоскутан тэҥнэһиини оҥорор.

Киһини санаата салайар. Ис санаата кини ис уорганнарын салайан үлэлэтэр. Оҕо хайдах санаалаах да оннук быһыылары оҥорор киһи буолар. Кырыыс киһи санаатын уларытар кыахтаах. Кырыыс тиийиитэ диэн киһи кырыыһы итэҕэйэр буолуутун этэллэр. Киһи кырыыс тыллара туолуохтара диэн итэҕэйэр буоллаҕына, кырыыс туолан да хаалыан сөп. Кырыыс тыллара тиийэн киһи санаата уларыйан, бу киһи оҥорор быһыыта кырыыска этиллибитин курдук салалыннаҕына, кырыыс туолла дииллэр.

Буруйдаах, атаҕастаабыт киһи оҥорбут буруйун билинэн бэйэтигэр ылынар буоллаҕына, санаата мөлтөөн биэрэн өйө-санаата арылыннаҕына, кырыыс тыла-өһө киирэн кини өйүгэр-санаатыгар олохсуйдаҕына, иҥнэҕинэ, кырыыс дьэ тиийэр. Киһи өйүгэр-санаатыгар киирэн иҥмит кырыыс дьэ дьиҥнээх суолтата арыллан, оҥоруохтаах куһаҕанын оҥорор кыахтанар. Кырыыс тылларын этиилэрэ буруйдаах, буруйу оҥорбутун билинэр киһиэхэ эрэ тиийиэн сөп. Кыра да буруйа суох, дьоҥҥо ханнык да куһаҕаны оҥорботох киһиэхэ ханнык да кырыыс тиийбэт.

Куһаҕаны да баҕаран этиллэр тыллар буоллаллар син-биир үчүгэйдик наарданан, киһи өйүгэр-санаатыгар дириҥник түһэн иҥэн хаалар гына этиллэллэр. Ыал олоҕун алдьатар, ыарыыны аҕалар буолуохтарын сөп. Кыахтаах, күүстээх санаалаах киһи кыраабыта хас да көлүөнэҕэ тиийиэн сөп дииллэр. Бэйэлэрэ кыраммыт дьон умнубакка өйдүү сылдьар буоллахтарына, умнуллумуон да сөп.

Кырыыс тиийбэт киһитигэр хаһан да тиийбэт. Күүстээх санаалаах киһи кырыыска баһыттарбат. Бэйэтэ буруйа суох киһи буолан: «Кини кыраабыта диэн таах хаалар тыллар буоллахтара»,- диэн быһаарыыны ылынан санаатын бөҕөргөтүннэҕинэ, кырыыс таарыйбат, өйүгэр-санаатыгар иҥпэт. Атын дьон санаалара кини бэйэтин санааларын кыайан буккуйбаттар, уларыппаттар.

Санаатын күүһүнэн киһи кырыыска бас бэринимиэн эмиэ сөп. Бу киһи эппитэ «Сиргэ силлээбит тэҥэ» диэн бэйэтин бөҕөргөтүннэҕинэ санаата күүһүрэр. «Эн эппиккин ыт үрбүтүгэр да холообот» диэн этии тугу да эттэххэ бу киһини таарыйбатын, кыһаллыбатын бэлиэтиир.

Бэйэтин өйүн-санаатын бөҕөргөтүүнэн киһи хаһан баҕарар дьарыктана сылдьыан сөп. Сахалыы «Күрүө» диэни оҥостуохха наада. Туһата суоҕу аахайбат, аанньа ахтыбат буолуу араас тылтан-өстөн барыларыттан киһи өйүн-санаатын харыстыыр.

Кырыыс - кырыыр киһи баҕа санаата тылынан этиллиитэ буолар. Кыраабыт киһи баҕа санаата туоллаҕына санаата көнөр, табыллар.

Кырыыс – куһаҕан баҕа санаа. Дьон өйдөрө-санаалара, кыахтара бары тус-туспа буоланнар олоххо ситиһэр ситиһиилэрэ эмиэ тус-туһунаннар. Элбэх баардаах киһи «Киэҥ көҕүстээх» буолуохтааҕын умнан кэбиһии дьон бэйэ-бэйэлэрин ордук санаһыылара, тэҥэ суох буолуулара күүһүрүүтүн үөскэтэр. Тэҥэ суох буолууттан атаҕастабыл үөскээн тахсыан сөптөөх.

Дьон сыһыаннарыгар бэйэ-бэйэни ытыктаһыы, өйдөһүү баар буолара наада. Киһи киһини атаҕастыыра, баттыыра суох буолуохтаах. Кырыыс тыллара атаҕастабылтан көмүскэнэргэ аналлаах этиллэллэр. Дьоҥҥо куһаҕаны оҥордоххо, кими эмэ атаҕастаатахха ханнык эрэ ирдэбил баар буолара куһаҕан быһыылар аҕыйах буолалларын хааччыйар. «Сыылла сылдьар буолуоххар диэри кыраан биэриэм»,- диэн этии баара кырыыс эмиэ тиийиэн сөбүн бигэргэтэр.

Урукку кэмҥэ кырыыһы аҥардастыы куһаҕан эрэ өттүттэн сыаналыыр буола сылдьыбыттара төрдүттэн сыыһа. Ол барыта кырыыс хайдах дьайарын билбэт буолууттан үөскээбит өйдөбүллэр. Кырыыс буруйа суох киһиэхэ кыайан тиийбэт буолуута, дьон сыһыаннарыгар тэҥнэһии, аны аһара барбат буолуу эмиэ баар буоларын үөскэтэр. Кырыыс – киһи киһиэхэ куһаҕаны оҥорорун суох оҥорорго көмөлөһөр. Кырыыс куһаҕаны оҥорор киһи санаатыгар дьайар буолан, куһаҕан быһыылар аҕыйах буолалларыгар тириэрдэр. (1,15).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Тыл - санааны салайар. - Дьокуускай: Триада, 2003. - 76 с.