Саввина Саргылана Семеновна

Александра Николаевна Бережнова-Хотугу норуот эмчитэ

Биһиги Александра Николаевнаны кытта 1992 сыллаахха, күһүн атырдьах ыйыгар Саха сиринээҕи норуот эмчиттэрин курсугар көрсүбүппүт, кэпсэппиппит.

Оло5ун кэпсээнэ

-Мин, Орто-Халыма оройуонугар иккис Мээтис нэһилиэгэр сыбаатай бөһүөлэгэр олунньу ый 8 күнүгэр 1944 сыллаахха төрөөбүтүм. Аҕам Бережнов Николай Николаевич 33 сааһыгар 1946 сыллаахха ууга түһэн өлбүтэ. Кини үүт-табаарынай ферматыгар биригэдьииринэн уонна ветеринарынан үлэлээбитэ.

Ийэм, Белоногова Дария Дмитриевна соҕотох хаалан баран, уолун Коляны 1946 сыллаахха төрөппутэ. Ийэбин кырдьаҕас ийэтин, быраатын, икки оҕотун иитэр инниттэн, эр киһи курдук, ханна ыарахан үлэ баар да онно үлэлиирэ. Билигин өйдөөтөхпүнэ 1947 сыл сайын быраатым сыл аҥардааҕар эбит, биһиги дьиэбит оччотооҕу кэмҥэ син улахан, саҥа дьиэ этэ. Наһаа ыраас, сылаас күн буолбут этэ. Дьоммут биһигини дьиэҕэ хатаан баран, окко бараллара буолуо. Аспытын остуолга уураллара, муостаҕа сылгы тириитэ тэллэҕи быраҕаллара, онно мин оҕобун кытта олорорум, утуйарым, кинини кыайан көтөхпөт этим, киэһэ дьоммут хаһан төһөҕө хаччаҕа кэлэллэрин өссө кыайан өйдөөбөппун. Биир үтүө күн оҕобун кууһан олорон наһаа үчүгэй ыра санааны санаабытым уонна ойууламмыт хаартыны көртүм. Биһиги аҕабыт эдэр сааһыгар өллө, онон биһиги икки киһи олоҕун олоруохтаахпыт диэн, наһаа арылхайдык санаабытым уонна ол хаартыга дьиэлэр, онтон эмиэ 2-3 дьиэ, эмиэ элбэх онтон эмиэ арыый элбэх дьиэлэр, саҥалыы тутуулар, киэҥ суоллар, дьоннор, элбэх түннуктээх дьиэлэр, түннүк үрдүгэр түннүктэр көстөллөрө. Бу хаартыга хайдах көрбутум да ол курдук бэйэм олоҕум барта, бу туһунан олох кимиэхэ да кэпсээбэт этим, дьэ бу аҕыйах сыллааҕыта эрэ кэпсээбитим.

Yлэлээбит кэмэ

Дьиктитэ диэн миэхэ үтүө санаалаах дьон бэйэлэрэ кэлэн көмөлөһөөччүлэр. Ол курдук 1970 сыл күһүн алтынньы ыйга Якутскайга тыа хаһаайыстыбатын кадры бэлэмниир технимугар бараары сылдьан хаайтарыы буолан хас да күн көппөтөхпүт. Онно биир эбиэт кэннэ наһаа утуйуом кэллэ да, утуйан хааллым. Арай түһээтэзхпинэ Константин Чирков оҕонньор кыыһын Шураны кытта кэллэ. Оҕонньор дьиэбэр киирэн, миигин ааһан хоско ааста онтон хара уһун эрэһиинэни соһон таһаарда. Кыыһа Шура халааттаах, орто миискэлээх онтун оһох үрдүгэр уурда уонна миигиттэн ыйытар. «Сололооххун дуо? Эн операцияланар ыарыылдааххын, сарсын кэлэн операциялаан ылан кэбиһиэхпит» диэтэ. Ону «бу бараары сылдьан, өскө самолет көттөҕүнэ барабын” диэбитим. Ол кэпсэтэ туран Шура туох эрэ хараны уколунан оботторон ылбыта. Уһуктубутум биэс эрэ мүнүүтэ утуйбут этим уонна ол күн көппүтүм.

Уопсайынан, киһини бастаан көрбөттөр, сүнньүнэн, чуолкайдык көрөбун. Ыалдьар киһини эмиэ ыраахтан көрөөччүбун. Туора киһи туохтан эрэ наһаа мунчаардаҕына, эрэйдэннэҕинэ санаабын уурдахпына өтөрү көрөн билээччибин. Ыалдьар кэммэр инникитин хайдах буоларбын ханнык эрэ киһи этэн биэрээччи. Бэйэбин рентген курдук курдаттыы көрүнэн диагноспын врачтары кытта мөккүһэн турардаахпын, ол диагноспын Москаваҕа эмиэ врач бигэргэппитэ.

Кэлин наар дьоннору курдат көрөбүн уонна кинилэр хайдах, туохтара ыалдьарын быһаарар буолбутум. Дьоҥҥо көмөлөһүөхпүн олус баҕарабын, санаам күүһүнэн эмтиирим олох ыраахтан да санаатахпына тиийэр курдук. В.А.Кондаковы олох көрө иликпинэ, кинини кытта иккитэ сибээстэспитим. Үрдүк уҥуохтаах урут билбэт киһим кэлэн, өйөнөн турар этэ. Иккиһин көрүүбэр олус элбэх дьону кытта көрө-көрө үлэлии сылдьар этэ. 1992 сыл олунньу саҥатыгар Владимир Алексеевич үс уопсай сеансыгар сылдьыбытым, бастакы күнүгэр кинини ыраахтан көрөөрү 16 эрээккэ олорбутум. Кини сыанаҕа туттан-хаптан тахсыыта сценическэй культурата үрдүгэ, айылҕаттан айдарыылааҕа, миэхэ харахпар быраҕыллыбыта. Чахчы баардаах киһи эбит дии санаабытым. Киһи үс харахтааҕын уруккуттан билэбин, ол иһин бу киһи хайдах эбитий диэн болҕойо көрдүм. Көрдөхпунэ кини сүүһүгэр сырдык күөх, сороҕор төгүрук, сороҕор ромбик курдук көстөр уоттааҕа. Кини лекциятын сөбүлүү истибитим. Владимир Алексеевиһы кытта хаһааҥҥыттан эрэ билсэр дьон курдук өйөһөн кэпсэппиппит. Кини биһиги куурспутугар үөрэххэ барыаххын сөп диэбитэ. Ону, мин онно туохха үөрэниэхпиний, мин тугу да сатаабаппын, билбэппин, доруобуйам да мөлтөх диэбитим, ону массажис юуолуоххун сөп диэбитэ.

Саас биирдэ Дмитрий Гаврильевич Жирков диэн убаастабылаах кырдьаҕас атаҕын оһолго өлөрбүтүгэр дьиэтигэр тиийэн көрбүтүм. Ыалдьар сирин ыраастаан баран бэрибээскилээбитим. Үһүс күнүгэр тиийбитим Дмитрий Гаврильевич: «Эн кэннигиттэн олох атаҕым ыалдьыбат, утуйдум. Курс эрэ аһыллыннар олох үөрэнэ бараар, туох эрэ баар, төлөбүрүн мин төлүөм”,- диэн соһутта. “Бырайыаскын аҥарын А.И.Гуляев, аҥарын Е.И.Татаринов төлүө уонна бэйэбит эмтэниэхпит, туһаныахпыт”,- диэбитэ.

От ыйын бүтүүтүгэр Саха сиринээҕи норуот эмчиттэрин ассоциациятын президенэ В.А.Кондаков курска ыҥырыы суругун ылан улаханнык долгуйдум. Эмискэ барар санаа киирэн Якутскай куоракка курска үөрэнэн кэлбитим. Билигин үлэлииргэ усулуобуйа да суох курдук, бэйэм да кыайан аһыллыбакка сылдьабын, аһыллыннахпына дьиҥнээхтик эмтиэм этэ. Курс кэнниттэн уонча киһини эмтээбитим. Туһанабыт дииллэр. Курс миэхэ инники эрэли үөскэттэ, төһүү буолла.

Айылҕаны олус сөбүлүүбүн, сири дойдуну кытта кэпсэтээччибин, уоту аһатааччыбын. Отунан-маһынан эмтээһининэн холонон көрө иликпин, арай искэҥҥэ сэбирдэҕи уонна уҥуох ыарыытыгар көппөҕү ууран көрөөччүбүн, көмөлөһөр быһыылаах. Син кинигэлэрдээхпин да, киһи соччо тугу да туһаммат курдук. Айылҕа бэйэтэ көрөр быһыылаах.

Ханнык ыарыылары эмтээбитэ(дьон кэпсээнэ)

Орто Халыма улууһугар олорор А.С.Винокурова оҕотун, бэйэтин Александра Николаевнаҕа эмтэппитин туһунан маннык кэпсиир.

-Оҕо сылдьан ийэм ыраах сахалыы эмтиир дьоҥҥо анаан ааттаан, оҥостон баран эмтэнэн кэллэҕинэ, хайдах эрэ быраастарга баран эмтэнэн кэлэрин курдук саныыр этим. 1992 сыллаахха Саха эмчиттэрин бэйэбинэн билэн итэҕэйдим. Күһүн 1991 сыллаахха 13 саастаах кыыһым Мотя айаҕа бааһыран биир чиэппэргэ кыайан үөрэммэккэ оройуон лор бырааһа ангина диэн диагноз туруоран араастаан эмтэнэн, боруһуок, антибиотик бөҕөнү иьэн, витамин уколларын үгустук ылан арыый бэттэх кэлэн иккис чиэппэргэ үөрэммитэ. Үөрэх сыла бүтүүтэ эмиэ ыарыыта хаттаан бэргээн ол эмтэринэн эмтэммитэ. Ол саҕана бэйэм эмиэ ыалдьан тымныйан балыыһаҕа сытан А.Н.Бережнованы кытта билсибитим. Оҕом ыалдьарын сиһилии кэпсээбитим. Александра Николаевна оҕобун көрөн-истэн баран, “оҕоҥ грибковай” ыарыынан ыалдьыбыт пенициллины, антибиотигы истиэ суоҕа диэбитэ.

Оҕом кыайан аһаабат, тугу да испэт, утуйбат, ииктээбэт буолан барбыта. Инфекционнай ыарыы бырааһа Е.В.Еремеева кыыспын аһынан, мин көрдөһүүбүн быһа гыммакка бэйэтин балыыһатыгар ылан эмтээн, республиканскай балыыһаҕа от ыйыгар ыыппыта. Дойдубутугар кэлэн Александра Николаевнаҕа көрдөрүммүппүт. Кини сиһилии көрөн баран сеанс оҥорбута, уунан эмп оҥорон биэрбитэ. Үһүс күнүттэн оҕом хараҕа сырдаан, сэргэхсийэн барда. Кыыһым эмтээх оҥоһуллубут ууну ханнык эрэ отон амтаннаах, ардыгар от амтаннаах диирэ. Оттон мин боруобалаан иһэн көрдөхпүнээ уу, уу курдук туох да амтана суохха дылы. Хас да хонон баран, биир түүн оҕом эмиэ кыайан утуйбата. Эбиэккэ үлэбиттэн кэлбитим, оҕом чэйи да кыайан испэккэ ытыы сытар, күөмэйэ таһыттан биллэр гына иһэн хаалбыт. Үлэбэр баран иһэн Александра Николаевнаны көрүстүм кини миигин көрө түһээт: «Хайа, доҕоор, оҕоҥ күөмэйэ ыалдьыбыт дии, бөөлүүн түүн көрдүм»-, диэбитигэр соһуйаммын «ээ» эрэ диэн хааллым. Ассоциацияттан көҥүллээх киһи кэлэ сылдьарыгар баран көрдөрүммүппүтүгэр, оҕобун көрөн-истэн баран, «бу Александра Николаевнаҕа эмтэнэрин курдук эмтэн, эмтээх уу үчүгэй, атын киһиэхэ эмтэнимэ, онно-манна бара сатаама” диэбитэ. Киэһээ дьиэбитигэр кэлэн иһэн, оҕом “мин бөлүүн утуйар-утуйбат сытан тетя Шура кэлбитин көрбүтүм, кини мин күөмэйбин тутан көрбүтэ да, тугу да саҥарбатаҕа, ити дядя креслоҕа олорорун эмиэ төһөөн көрбүтүм” диэбитин олус дьиктиргээбитим. Александра Николаевнаҕа эмтиир киһитигэр олус бэриниилээҕиттэн, кыһамньылааҕыттан эмтэнэр киһи түүлүгэр киирэрэ буолуо диэн санаабатаҕым.

Биир ыйга тиийбэт кэм иһигэр оҕом эмиэ чэпчээн, аһыыр-сиир буолан барбыта. Саҥа дьылга Александра Николаевнаттан көҥүүлэтэн каникулын кэмигэр тыаҕа тахха сылдьыбыта. Эмтээх оҥоһуллубут уутун илдьэ барбыта. Билигин доруобуйата этэҥҥэ, үөрүүбүт, махталбыт муҥура суох. Александра Николаевнаҕа эмтэммит, үтүөрбүт дьон биһиги эрэ буолбатахпыт. Кини сымнаҕас илиитэ, күүстээх санаата, имигэс тарбахтара инники сайда, дьоҕура үрдүү, дьону киһини үөрдэ турдун. Мин тус бэйэм эмиэ киниэхэ эмтэммитим. Урут кимиэхэ да сахалыы эмтэнэ илигим. Өссө остеохондроз ыарыыта буолан сүнньүбүн хамсаппат буолан илиим, атаҕым сүһүөхтэригэр түспүтэ. Билигин Александра Николаевнаттан хас да сеанс ылан ыарыыбын аһардым.

Александра Николаевнаҕа биһиги эрэлбит элбэх, ыалдьыма, уһун үйэлэн, дьоҥҥо-сэргэҕэ туһалаа, көмөлөс. Ол буоллун олоҕун үрдук анала.

Д.Г.Жирков, 70 саастаах, тыыл ветерана Орто Халыматтан маннык кэпсиир.

-Сааһыары 1992 сыллаахха сыыһа үктэнэн хаҥас атахпын дэҥнээбитим. Атаҕым силгэлэрэ уунан, урут инсультаабытым бэргээн, атахпынан букатын үктэммэт буолан хаалбытым. Балыыһаҕа киирэн, дьиэбэр уһуннук сыппытым. Олус өр хаампатахпыттан буолуо, этим-сииним улугуран хаалбыта. Кырдьаҕас киһи уһуннук ыарыйдаҕына, урукку ыарыылара барыта көбөр.

Атаҕым арыый аҕай эрдэҕинэ, балыыһаттан дьиэбэр төттөрү-таары ааһан иһэн, музейга киирэн тохтоон, сынньанан ааһар этим. Тэрийсибит музейым үлэтин-хамнаһын интириэһиргиирим, сүбэ-ама да буоларым. Ол сылдьан музей директора Александра Николаевна, ордук музейхаьаайыстыбаннай боппуруостапынан утумнаахтык дьарыктанарын астына көрөрүм, истэрим.

Урут Александра Николаевна хаста да ыараханнык ыалдьан үтүөрбүтүн, кини тулуурдаах күүстээх санаалааҕын, сатаан туттунарын, бэйэтин бэйэтэ эмтэнэрин дьонтон истэр этим. Ол эрэн норуот эмчит буолуо диэн санаабат этим.

Ыалдьа сыттахпына кини балыыһаҕа да, дьиэбэр да кэлэн көрсөн, кэпсэтэн барааччы. Биирдэ дьиэбэр, өр оспокко эрэйдээбит бааспын салгылатаары бэрэбээскибин сүөрэн баран олордохпуна Александра Николаевна киирэн кэлбитэ. Бааспын көрөн баран “Сөпкө гынаҕын, салгын оҕустаҕына эрэ оһуоҕа» диэбитэ, бааһым тулатын баттаан, имэрийэн көрбүтүгэр ханнык эрэ итии сүүрээн биллибитэ, онтон ыла бааһым ааһан барбыта. Кини мин хааным баттааһыныгар, атахтарым, сиһим ыарыытыгар биир да харчыта суох, буор-босхо сеанс биэрэн эмтээбитэ.

Дьонно алгыhа

Мин Александра Николаевна дьонугар-сэргэтигэр чахчы көмөлөөх, кыһамньылаах норуот эмчитэ буоларыгар бигэ эрэллээхпит.

Туhаммыт литература:

«Саха сирин хоту норуотун эмчиттэрэ» П.Н.Ильяхова-Хамса, «Бичик» национальнай библиотека кыhата 1994.