Стручкова Мария

'''Дөлүһүөн'''

Дөлүһүөн – сэбирдэҕэ суох кыстыыр талах, нууччалыы шиповник (шипы – хаты диэн тылтан) диэн. Саха сиригэр дөлүһүөн 3 көрүҥэ үүнэр, олортон эһиги билэр  дөлүһүөҥҥүт иннэлээх дөлүһүөн дэнэр.

Иннэлээх дөлүһүөн Дальнай Восток, Сибиир киэҥ уорҕатыгар Европа уһук хотугулуу-илин эҥэригэр киэҥник тарҕаммыт үүнээйи. Оттон Саха сирин хас улууһун ахсын дэлэйдик тарҕанан үүнэр. Дөлүһүөн сырдык, сөбүгэр сииктээх ойууру, талах иһиригин, тыа саҕатын, өрүс хочотун тоҕойун, өрүс арыытын сөбүлүүр, быһатын эттэххэ, Саха сиригэр дөлүһүөн үүммэт тыата, иһиригэ суох кэриэтэ.

Дөлүһүөн почва үрдүкү араҥатыгар тарҕанан үүнэр мастыйар силистээх, онтон ойоҕос ук хороччу үүнэн тахсар. Нүөл, сииктээх почваҕа уга өлгөмнүк тахсан, хойуу бөлкөй, оттон кураайы почваҕа намыһах, сэдэх бөлкөй буолар. Бөлкөй үрдүгэр өрүс хочотугар 1,5 – 2,5 м, оттон  тыаҕа баара-суоҕа 0,4 – 1,0 м буолар. Бөлкөй ойуур көмнөҕүн үрдүкү араҥатыгар лабааланар, умнаһа маҥнай сытыары соҕус, онтон хороччу үүнэр. Бөлкөй итинник тэнийдэр-тэнийэн тарҕанан барар.

Дөлүһүөн умнаһа кыһыллыҥы-күрүн өҥҥөөх, хойуу сытыы хатыылаах. Сэбирдэҕэ куорсуннуу уустук, 3-5 ньолбоҕор сэбирдэхчээннэрэ уһун туураҕа наардаан утарыта олороллор, 1 уһук сэбирдэхчээн туура төбөтүгэр олорор. Туура төрдүгэр 2 кыра самалык сэбирдэхчээннээх, сэдэх соҕус хатыылаах. Сибэккитэ бөдөҥ, бөлкөйгө биирдии олорор. Уһун синньигэс төрдүнэн сыста үүммүт 5 чааскы сэбирдэхтээх, кэтит, төгүрүк кытархайдыҥы (оруосабай) 5 эминньэхтээх. Тычинката, соҕооччуга элбэх. Сибэкки олоҕо көһүйэ курдук. Сиэмэтэ ситэрин диэки сибэкки оло5о халыҥыыр, сүмэһиннирэр, ас буолар. Сибэкки олоҕуттан үөскээбит маннык аһы ботаниктар сымыйа ас дииллэр. Бу сымыйа аһын (отонун) иһигэр кытаанах бытархай, хоччорхой, түүнэн бүрүллүбүт дьиҥнээх ас (эриэхэчээн) баар. Эриэхэчээн сырдык араҕас өннөөх, халыҥ уҥуохтуйбут хах иһигэр биирдии сиэмэлээх.

Дөлүһүөн бэс ыйын бүтэһигэр 2-3 нэдиэлэ курдук сибэккилиир. Сибэккитин лыах о.д.а. үөн-көйүүр куоппаһырдар. Бу кэмҥэ дөлүһүөн үүнэр сирэ мүөт сыттаах буолар. Биир ыйынан ас үөскээн баран, атырдьах ыйын икки саҥатыгар ситэр. Сиппит отоно кыһыл өҥҥөөх, хойуу сүмэһиннээх, минньигэс буолар. Дөлүһүөн көтөр-сүүрэр сөбүлээн сиир отоно. Сиэмэтэ көтөр-кыыл иһиттэн туох да буолбакка таска тахсан тыллар. Ити курдук дөлүһүөн чэчириттэн саҥа бөлкөй үөскүүр. Хаппыт отоно көтөр сиэн бүтэриэр дылы, соро5ор кыһыннары да турар.

Дөлүһүөн айылҕаҕа  да, киһи олоҕор да ураты улахан суолталаах. Өрүс хочотугар, сыыр тоҕойугар атын талахтары кытта хойуу иһирик буолан, сааскы халаан, сайыҥҥы ардах уута эниэ, тоҕой почватын суурайарын, сир ньуурун алдьатарын намыратар, тохтотор. Дөлүһүөн түргэнник үүнэр, өлгөмнүк астанар буолан, бөлкөйүгэр кыра көтөр, кыыл бииһин ууһа, кутуйах элбиир. Онон ойуур, иһирик байар, тупсар, айылҕа эйгэтигэр эттик уонна энергия эргиирэ тэтимирэр.

Дөлүһүөн – эмтээх үүнээйи

Дөлүһүөн – эмтээх үүнээйи. Эмкэ күһүн тоҥоруу түһүөн иннинэ хомуллубут отонун туһаналлар. Отону хомуйаат, 80 - 90 ͦ С дылы түргэнник куурдаллар, чааскытыттан араараллар. Хаппыт отону 2 сыл устата туһаныахха сөп. Дөлүһүөн отоно араас витаминнаах: С, А, В2 Р, К; холобур, 3,22 – 10,84 % (кураанах маасса ыйааһыныгар) дылы С витамин, 0,17 % - А провитамин. Итини тэҥэ, флавоновай гликозидтар, саахар, яблочнай, лимоннай аһыыбалар о.д.а. иҥэмтэлээх эттик баара биллэр. Сэбирдэҕэр, силиһигэр элбэх дубильнай эттик баар.

Дөлүһүөн отонунан суурадаһын, сироп, бороһуок оҥорон витамин аҕыйаатаҕына эбэтэр витамин суох буоллаҕына туһаналлар. Быар, үөс, үөс сүүрэр тымыра сүһүрдэҕинэ, дөлүһүөн отонуттан оҥоһуллубут «холосас» диэн суурадаһыны иһэллэр. Отонтон оҥоһуллубут эмп куртах аһыыта үөскүүрүн, тахсарын түргэтэтэргэ биллэр. Дөлүһүөн отоно астманы эмтиир Трасков уустук суурадаһынын бэлэмнииргэ эмиэ туттуллар.

Итини тэҥэ норуот эмчиттэрэ ас буһарыытын тупсарарга, куртах, синньигэс оһоҕос төрдө бааһырдаҕына дөлүһүөн отонун суурадаһынын иһэрдэллэр. Ис ыарыйдаҕына, сыптарытар буоллаҕына сэбирдэх суурадаһынын биэрэллэр. Дөлүһүөн  сэбирдэҕин тирии бааһыгар сыһыараллар, ол аата сэбирдэх микроб сүһүрдэрин тохтоторун, баас оспутунан барар эбит. Оттон силиһин үөс, бүөр, хабах тааһын суурайарга тутталлар.

Аска туһата

Дөлүһүөн аска эмиэ туттуллар. Ол курдук отонуттан пюре, барыанньа, араас утах, сибэкки эминньэҕиттэн минньигэс барыанньа оҥороллор. Хатарыллыбыт эриэхэчээни үлтү мэһийэн ураты үчүгэй сыттаах кофе курдук утах оҥорон иһиэххэ сөп.

Саха сирин киин, соҕуруу, хотугулуу-илин улуустарыгар өрүс хочотугар даурия дөлүһүөнэ, оттон киин, соҕуруу улуустарга өрүс кытылыгар саха дөлүһүөнэ үүнэр. Бу 2 көрүн сэдэхтик тарҕаммыт.

Айылҕаҕа туһата

Дөлүһүөн тупсаҕай тас көрүннээх үүнээйи, онон көҕөрдүүгэ киэҥник туттуохпутун сөп. Көпсөркөй, сииктээх туойдуҥу-кумах буорга табыллан үчүгэйдик үүнэр.

Дьэ ити курдук дөлүһүөн айылҕаҕа, киһи олоҕор сүҥкэн улахан туһалаах, киэҥник тарҕаммыт талах эбит. Төһө да түргэнник тарҕаннар, өлгөмнүк астанар буолтун иһин, бу үүнээйи бөлкөйүн мээнэ алдьаппакка, харыстаан туһанар наада. 

Литература

Тимофеев П.А., Иванова Е.И. Саха сирин отонноох үүнээйилэрэ Якутск 1994 с</ref>