УЙГУ

Эмчиттэр Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр геройдуу быһыылара

Уонунан, сүүһүнэн тыһыынча дьон олоҕун суох гыммыт сидьиҥ, хоромньулаах Аҕа дойду улуу сэриитэ аан дойдуга норуоттар икки ардыларыгар биллэр уонна саамай улахан байыаннай иирсээни үөскэппитэ. Бу хаан тохтуулаах сэриигэ, аата-ахсаана суох элбэх өстөөхтөрү утары, кырдьык, биһиги дойдубут хас биирдии олохтоохторо ким да ордубакка кыттыбыттара. Сорохтор тыылга, өстөөҕү өһөрөр сэрии сэптэрин, ботуруоннары, байыаннай тиэхиникэлэри оҥорууга, сэрии толоонугар өстөөҕү утары охсуһа, олохторун толук да кэрэйбэккэ сэриилэһэ сылдьар дьонноругар аһылык, таҥас-сап булан, бэйэлэригэр биири да ордорбокко ыытаары, күннэри-түүннэри утуйары да умнан туран, илиилэрин араарбакка үлэлээбиттэрэ.

Ким да мөккүһэр кыаҕа суоҕа буолуо, сэрии кэмигэр үлэлэспит эмчиттэр бары уоттаах сэрии ортотунан, бэйэлэрэ кыайан хаампат, хамсаабат буола ыар бааһы ылбыт саллааттары сүгэн-көтөҕөн уот-буулдьа ортотунан олохторун кэрэйбэккэ киирэн хорсун быһыыны оҥорбуттарын туһунан.

Ити кэннэ, буулдьа ардаҕын быыһыгар уустук эппэрээссийэлэри оҥороллоро, онно туһааннаах эминэн толору хааччылыбакка эрээри бааһырбыт буойун олоҕун туһугар охсуһаллара.

Ону таһынан, бааһырбыт, быраас көрүүтүгэр наадыйар ыарыһах аата-ахсаана суох элбии турара, киһи тиийиммэт үлүгэрэ буолара, онон быраастар барахсаттар утуйар ууларын умнан туран туох кыахтара баарынан эмтииллэрэ, көмө оҥороллоро. Ол кэм быраастарыгар аччыктаан уҥуу үксээбитэ, ол үксүгэр астара тиийбэтиттэн буолбатах этэ, кинилэр аһыырга бириэмэ уурар бокуойдара суоҕуттан тахсара.

Манна эдэркээн баҕайы 50-60 киилэ эрэ ыйааһыннаах сиэстэрэ кыргыттар барахсаттар сэрии толоонугар бааһыран охтубут саллааттары буулдьа быыһыынан соһон тахсаллара. Биир чаас иһигэр, бэйэлэриттэн төһө эмэ ыйааһыннаах, 5-6 саллааты таһаараллара, ол кэннэ соһон-сыһан аҕалан баран, анны сынньаммакка да бэрэбээскилэһэн, эппэрээссийэҕэ көмөлөһөн бараллара.

Сэрии саҕаланыыта көрсүллүбүт ыарахаттар уонна эмчиттэрэ суох буолуу

Саамай улахан харгыстары сэрии саҕаланыыта 1941 сыллаахха көрсүбүттэрэ, манна сэбиэскэй аармыйа үгүс элбэх сүтүктэммитэ.

Ол кэмҥэ эмчиттэр ыарахан түгэҥҥэ түргэн-тарҕан туттунуулаах тута көмө оҥоһулларыгар бэлэмэ суох буолан ыарахаттары көрсүбүттэрэ. Тоһоҕолоон бэлиэтиэххэ наада, эмчиттэр эминэн, эмтииргэ туттуллар сэбинэн-сэбиргэлинэн хааччыллыбатахтара биир мэһэй буолбута. Ону таһынан, эппэрээссийэ кэмигэр ыһыллыбыт сүүһүнэн киилэ ханы оборон ылбыт таҥастарын уларыттарга эмиэ кыах суоҕа.

 Υгүс сиэстэрэлэр өлөөрү сытар ыарыһах буойун саллаат олоҕун быыһыырга бэйэлэрин хааннарын биэрээхтииллэрэ. Холобур: Лидия Савченко аҕыйах ый иһигэр отуттан тахсата хаанын биэрэн донордаабытын иһин Флоренс Найтингейл орденынан наҕараадаламмыта.

Байыаннай көмө сулууспата сэрии саҕаланаатын кытта тута тэриллэ охсубатаҕа, онон үлэтигэр бэриниилээх куорат уонна дэриэбинэ быраастара бэйэлэрин баҕа өттүлэринэн көмө оҥорбуттара. Ордук аҕа дойду сэриитин саҕаланыытыгар, нэмиэскэй халабардьыттар эмискэ саба түһүүлэригэр соһуччу уолуйуу тахсан, үгүс сүтүгү көрсүбүт кэмнэригэр бу сулууспа оҥорбут өҥөтө улахан этэ.

Быраастар оҥорбут хорсун быһыылара

Сэрии усталаах-туоратыгар 700-тэн тхса эмп эйгэтигэр үлэһиттэрэ сыраларын анаан үлэлээбиттэрэ. Сэрии бүтэрин эргин бу дьонтон 12.5 бырыһыана өлөн туораабыттара биллибитэ. Бу көрдөрүү хас биирдии байыаннай подразделенияларга улахан сүтүк этэ.

Бу ыарахаттартан толлон турбакка, кытаанах санаалаах быраастар буолан сүүһүнэн дьону өлөр өлүү айаҕыттан хостоон таһааран иккистээн сэриигэ ийэ дойдуларын көмүскүү баралларыгар тыын биэрбиттэрэ.

Биир интириэһинэй түгэнинэн буолар, полевой госпиталларга үлэлии турар быраастар, онно тута, түгэнигэр сөп түбэһиннэрэн саҥа, сонун ньымалары, албастары туттан үгүс киһи олоҕун быыһаабыттара, кэлин тыыннаах хаалан баран да, ол ылбыт ыар баастара дьайбатын курдук кыһаллан эмтээбит түэннэрэ эмиэ баара.

Биллэн турар, сэрии саҕаланыытыгар көрсүбүт улахан сүтүк, хоромньу уонна өстөөх күүстээх атааката хас биирдии быраастан улахан ирдэбили көрдөөбүтэ. Сүрүн соругунан, бааһырбыт саллааты төһө кыалларынан түргэнник чөлүгэр түһэрэн кыргыһыы толоонугар эргилиннэрии этэ. Итини сэргэ, бу уоттаах сэрии, быраастарга бэйэлэрин идэлэрин толору баһылыылларыгар, тимир курдук кытаанах майгыланалларыгар, айдахтаах да ыарахаттарга тута сөптөөх быһаарыныыны ылыналларыгар төрүөт буолбута. Бу түгэн киһини сөхтөрөр үтүө түмүктээх буолбута.

Сэрии усталаах-туоратыгар медицинэ үлэһиттэрин көмөлөрүнэн 72 бырыһыан бааһырбыт буойун, 90 бырыһыан ыарыһах, ол эбэтэр быһа холоон 17 мөлүйүөн киһи тыыннаах хаалбыта, сэрии толоонугар төннүбүттэрэ.

Бу үрдүк көрдөрүү сэбиэскэй эмчиттэр киһи үөйбэтэх да өттүттэн көрсөр ыарахаттарыттан толлон турбат, чаҕыйбат, үлэлэригэр бэриниилээхтэрин, дириҥ билиилээхтэрин, ытык иэстэрин сиэрдээхтик толорбуттарын туоһулуур.

Аҕа Дойду Улуу сэриитин кэмин ордук биллэр быраастара

Бүтүн эмчиттэри барытын салайан, ыйан-кэрдэн үлэлэппит, норуоттарын туһугар ситими быспакка ылсан үлэлээбит дьоммутугар махтаныахтаахпыт, ытыктыырбытын биллэриэх тустаахпыт. Кинилэр истэригэр, бу дьоннору ааттыыбыт: кылаабынай хирург Николай Нилович Бурденконы, санитарнай чаас кылаабынай начальнигын Ефим Иванович Смирнову, ВМФ кылаабынай тэрэпиэбин Александр Леонидович Мясникову, ВМФ хирурун Юстин Юланович Дженделадзены. Кинилэр үлэлэригэр бэриниилээх уонна ымпыктаан, кыра5а да  болҕомтолорун уурар буоланнар сэрии толоонугар үлэлээбит үгүс быраастар ыараханнык бааһырбыт саллааттары өлүүттэн быыһаабыттара.

Ойуччу тутан, дьахтар эмчиттэр үгүс өҥөлөрүн эмиэ ахтан аһарар наада. Кинилэр кыһамньылаах сыһыаннара, ыарыһахтарыттан биирдэ да илиилэрин араарбакка сэрии ыарыттан толлубакка үлэлэһэн эмтээбиттэрэ. Бу сыралаах үлэлэрин сыаналаан Сэбиэскэй Союз геройун аатын иҥэрбиттэрэ. Кинилэр ааттара: Гнорская Валерия Осиповна, Кащеева Вера Сергеевна, Константинова Ксения Семеновна, Кравец Людмила Степановна, Самсонова Зинаида Александровна, Троян Надежда Викторовна, Шкарлетова Марина Савельевна, Пушина Фаина Андреевна, Цуканова Мария Никитична, Щербаченко Мария Захаровна уонна да элбэх атын дьахталлар.

Биллэн турар, хас биирдии эмчит Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыт буойун саллаат олоҕун туһугар охсуспуттара. Кинилэри дириҥник убаастыыр, махтанар тоҕоостоох, кыайыы туһугар туох баар кыахтарын, бэйэлэрин тус олохторун кэрэйбэккэ туран бэйэлэрин кылааттарын киллэрсибиттэрэ. Боростуой да саллаат, үрдүк сололоох офицердар да аанньаллара, киһи хараҕар көстүбэт сэрии дьоруойдара – кинилэр, үрүҥ халааттаах аанньаллар..

Туһаммыт литература

http://professiya-vrach.ru/article/podvigi-vrachey-vo-vremya-velikoy-otechestvennoy-voyny/