Кэриэс этии

Кэриэс этии диэн өлөөрү гыммыт киһи баҕа санаатын тириэрдиитэ буолар.

Кут-сүр үөрэҕин баһылаабыт ойууннарга киһи өйө-санаата өлбүтүн кэннэ ханна сылдьарын быһаарыы улахан уустуга суох буолуон сөп. Киһи түһээн былыр үйэҕэ өлөн хаалбыт дьону хаһан баҕарар көрөр. Арай бу өлбүт киһи хайдах көрүҥнээх көстөрө кини аймахтара, оҕолоро-уруулара төһө үчүгэйдик сылдьалларыттан тутулуктанар. Түүлгэ көстөр өлбүт киһи көрүҥэ үчүгэй буоллаҕына, олох төһө да ыараханын иннигэр кини оҕолоро, сиэннэрэ кыайа-хото үлэлии-хамсыы сылдьыахтара диэн түүл үөрэҕэ быһаарар.

Киһи бэйэтэ өлбүт төрөппүтүн көрөр буоллаҕына, кини хайдах көрүҥнээх көстөрө олус улахан оруолу ылар. Төрөппүт киһи көрүҥэ мөлтөөн көһүннэҕинэ, ханнык эрэ дьыалаҕа табыллыбат буолуу тахсыан эбэтэр эн оҥорор дьыалаларгын кини сөбүлээбэтин бэлиэтэ буолуон сөп. Киһи ханна да сырыттаҕына, төрөппүттэрин куттара көрө - истэ сылдьалларын түүл ити көстүүлэрэ толору дакаастыыллар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ киһи сирэйин олус сирийэн көрөр. Үөрбүт сирэйи көрдөҕүнэ - үөрэр, онтон сирэйгин куһаҕаннык тутуннуҥ даҕаны оҕо мөлтүүр, санаата түһэр, букатын ытаан тоҕо барыан сөп буолар. Киһи сирэйин көрүҥэ оҕоҕо олус күүскэ дьайар. Бу кэмҥэ кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар сылдьар буолан, төрөппүтүн сирэйин көстүүтэ кини салгыы хайдах быһыыланарын быһаарар. Түүл киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирдэҕинэ көстөр буолан сирэй хайдах көрүҥнээҕэ олус улаханнык дьайар.

Киһи олоҕо төрөппүттэрин кытта биир ситиминэн баайылла сылдьалларын ити курдук быһааран бараммыт салгыы кэриэс этиини быһаарарбыт ордук оруннаах буолар. Төрөппүт киһи бэйэтин кэннигэр хаалар ыччаттарыгар анаан кэриэс этиитэ хайаан да ылыныллыахтааҕын уонна толоруллуохтааҕын түүл ити көстүүлэрэ эмиэ дакаастыыллар. Киһи хаһан баҕарар түүлү көрөрүн быһыытынан бэйэтин төрөппүтүн хайаан да түһээн көрүөн сөп.

Кэриэс этиитэ туолбат буоллаҕына төрөппүтүн куһаҕан, санаата түспүт көрүҥэ сотору-сотору түүлүгэр көстүөн сөбө, бу киһиэхэ толорботох кэриэс этиитин өйдөтүөн сөп.

Өлөөрү сытар киһи бэстилиэнэй баҕа санаатын, кэриэс этиитин бэйэтин оҕолоро, ыччаттара толоруулара кини өйүн-санаатын, кутун баҕата туоларыгар тириэрдэр буолан санаата уоскуйар. Баҕа санаата туоллаҕына кини кута уоскуйан, көрүҥэ тупсан оҕолорун түүлүгэр үчүгэй көрүҥнээх көһүннэҕинэ кинилэр үтүө баҕа санаалара туолуон сөп.

Кэриэс этии уратыларын туһунан маннык холобурдартан билиэххэ сөп.

Кэргэнэ өлүөн биир күн иннинэ Ленаҕа эппит:

- Кэриэспин толоруом диэ... – нэһиилэ ыган-ыган саҥарбыт.

- Толоруом.

- Кэргэн эрэ тахсымаар. Ким да мин курдук күүскэ таптыа, харыстыа, аһыныа суоҕа. Хомото сылдьыахтара. Хомотуохтарын баҕарбаппын ол иһин бэйэбэр ыҥыран ылыаҕым,- диэн нэһиилэ эппит.

Саҥа кэргэнэ автомобиль абаарыйатыгар түбэһэн өлбүт. Похорона кэнниттэн Лена бастакы кэргэнин түүлүгэр көрбүт. Киһитэ:

- Эн кэргэн тахсыа суох буолбутуҥ. Саҥа кэргэниҥ эйигин атаҕастыыр, хомотор. Түүлүн кэнниттэн Лена бастакы кэргэнигэр аны кимиэхэ да эргэ тахсыам суоҕа диэн эрэннэрбитин санаан ааста. Биэс сыл кэнниттэн Лена саҥа кэргэнэ муостаттан охтон үлтү түстэ. Бу кэнниттэн бастакы кэргэнэ түүлүгэр киирэн эмиэ сэрэппит.

Сахалар итэҕэллэринэн өлөөрү сытар киһиэхэ тугу эмэ эрэннэрэн баран толорбот буолуу хайдах да табыллыбат. Эрэннэрбити хайаан да толоруллуохтаах. Ол барыта сахалар ойууннара былыр-былыргыттан киһи өйө-санаата өлбүтүн да кэннэ ханна сылдьарын, туох санаалааҕын кытта билэллэригэр олоҕурар.

Арай өлөөрү гыммыт киһи баҕатын толорорго ханнык да кыах суох буоллаҕына эрэннэримиэххэ сөп курдук.

Биир эдэр дьахтар ийэтэ өлөөрү сытан кыыһыгар эппит:

- Эргэ тахсаргар тиэтэйимэ, ылаллар эрэ диэн тахсыма.

- Тахса охсор киһим да суох.

- Ол киһи сотору көрсүөҕэ. Мин кини аатын кытта билэбин. Киниэхэ тахсаар,- диэн баран аатын кытта этэн биэрбит.

Оннук ааттаах киһини Ольга билбэт эбит. Арай ийэтэ өлбүтүн биир сыла туолуутугар кылабыыһаҕа сылдьан баран төннөн иһэн метроҕа көрсөн билсиспит. Киһитэ аатын эппитэ сөп түбэспититтэн олус соһуйдар даҕаны бу киһини олус сөбүлээн кэргэн тахсыбыт.

Өлөөрү сытар киһи кэриэс этиитигэр сахалар олус итэҕэллээхтик, ытыктабыллаахтык сыһыаннаһаллар, кыахтара баарынан толороллор. (1,38).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Түүл Үөһээ дойду өйө-санаата. – Дьокуускай: Бичик, 2014. – 160 с.