Кэриэс этии дьайыыта

Дьон олоҕо былыр-былыргыттан олохсуйбут үгэстэри тутуһан, инники олорон ааспыт көлүөнэлэр үөрэхтэрин туһанан сайдан истэҕинэ эрэ туруктаах буолар диэн этэллэр. Олохсуйбут үгэстэр диэн өй-санаа түмсүүлэриттэн, хос-хос хатыланыыларыттан үөскээн олохсуйаллар.

Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥоро сатаабыта, ол иһин дьон былыргыттан олохсуйбут үгэстэри тутуспат кэмнэрэ кэлэн ааспыта. Саха дьоно былыргы үгэстэрин умнубатахтара.

Саха дьонугар олус былыргыттан олохсуйбут, бары билигин даҕаны тутуһа сылдьар үгэстэрэ баар. Кырдьаҕас киһи өлөөрү сытан, кэннигэр хаалар кэнчээри ыччаттарыгар анаан-минээн бүтэһик баҕа санаатын этэн хаалларыыта — кэриэс этиитэ диэн үгэс билигин даҕаны туттуллар.

Бу үгэс хаһан үөскээбитэ биллибэт. Олус былыргы үгэс буолан өлөн эрэр киһи кэриэс этиитин хаалар дьоно, оҕолоро, сиэннэрэ, аймахтара хайаан да толоруохтаахтарын туһунан өйдөтөрө эрэ умнуллубакка хаалан сылдьар. Арай сахалыы саҥарар, сахалыы итэҕэллээх хууннар Европаны кыайан-хотон сэриилээн баран кыахтаах салайааччылара Аттила өлбүтүн кэнниттэн ыһыллан хотторууларыгар, бу кэриэс этиитэ диэн үгэһи, “Кэриэстэс” диэн этэн элбэхтик туһаммыттарыттан Христос таҥара үөскээн тарҕанан сылдьарын билинэ иликтэр.

Сахалар былыргы ойууннара киһи өйүн-санаатын олус дьаныһан туран үөрэппиттэр. Кинилэр кут-сүр туһунан үөрэхтэрин курдук үөрэх Аан дойду үрдүнэн суох. Бу үөрэх оҕо өйө-санаата хайдах сайдан үүнэн иһэрин, үгэстэрэ үөскээн мунньуллалларын уонна улаатан иһэн киһи буолууну ситистэҕинэ киһи быһыылаахтык олоҕун олорорун олус чуолкайдык быһаарар.

Кут-сүр үөрэҕин баһылаабыт ойууннарга киһи өйө-санаата өлбүтүн кэннэ ханна сылдьарын быһаарыы улахан уустуга суох. Киһи түһээн былыр үйэҕэ өлөн хаалбыт дьону хаһан баҕарар көрсөр. Өлбүт киһи өйө-санаата айыы буолан Үөһээ дойдуга сылдьара кырдьык. Арай бу өлбүт киһи хайдах көрүҥнээх түүлгэ көстөрө кини аймахтара, оҕолоро-уруулара төһө үчүгэйдик сылдьалларыттан тутулуктанар. Түүлгэ көстүбүт өлбүт киһи көрүҥэ үчүгэй буоллаҕына, олох төһө да ыараханын иннигэр оҕолоро, сиэннэрэ кыайа-хото үлэлии-хамсыы сылдьыахтара, доруобуйалара үчүгэй буолуо диэн түүл үөрэҕэ быһаарар.

Kиһи хаһан баҕарар түүлү көрөр. Сорох түүллэр олус уратытык киһи өйүгэр-санаатыгар дириҥник хатанан хаалаллар. Киһи бэйэтэ өлбүт төрөппүтүн түһээн көрдөҕүнэ, кини хайдах көрүҥнээх көстөрө олус улахан оруолу ылар. Төрөппүт киһи көрүҥэ уруккутуттан мөлтөөн көһүннэҕинэ, ханнык эрэ дьыалаҕа табыллыбат буолуу тахсыан эбэтэр эн оҥорор дьыалаларгын кини сөбүлээбэтин бэлиэтэ буолуон эмиэ сөп. Түүл ити көстүүлэрэ киһи ханна да сырыттаҕына, төрөппүттэрин айыы буолбут куттара куруук көрө-истэ сылдьалларын толору дакаастыыллар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ киһи сирэйин олус сирийэн көрөр. Үөрбүт сирэйи көрдөҕүнэ - үөрэр, онтон сирэйгин куһаҕаннык тутуннуҥ даҕаны оҕо мөлтүүр, санаата түһэр, букатын ытаан тоҕо барыан сөп буолар. Киһи сирэйин көрүҥэ оҕоҕо олус күүскэ дьайар. Бу кэмҥэ кини ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар сылдьарыттан, төрөппүтүн сирэйин көстүүтэ кини салгыы хайдах быһыыланарын быһаарар. Түүл киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирдэҕинэ көстөр буолан түүлгэ сирэй хайдах көрүҥнээҕэ киһиэхэ олус улахан дьайыылаах.

Киһи олоҕо төрөппүттэрин кытта биир ситиминэн баайылла сылдьаллар. Төрөппүт киһи бэйэтин кэннигэр хаалар ыччаттарыгар анаан кэриэс этиитэ хайаан да ылыныллыахтааҕын уонна толоруллуохтааҕын түүл ити көстүүлэрэ дакаастыыллар. Киһи хаһан баҕарар түүлү көрөрүн быһыытынан бэйэтин төрөппүтүн эмиэ түһээн көрөр. Кэриэс этиитэ туолбатаҕына төрөппүтүн куһаҕан, санаата түспүт көрүҥэ сотору-сотору түүлүгэр көстүөн сөп. Төрөппүтэ куһаҕан көрүҥнээх түүлүгэр көһүннэҕинэ, санаата түһэн, дьыалалара табыл-лыбатахтарына, бу киһи толорботох кэриэс этиитин син-биир өйдөөн кэлэригэр тиийэр.

Кэриэс этии диэн төрөппүт киһи бэйэтин кэннигэр хаалар ыччаттарыгар анаан этэр баҕа санаата буолар. Бу кини баҕа санаата туолуутуттан хаалар ыччаттар хайдах олохтоох дьон буолан тахсаллара эмиэ тутулуктанар. Өлөөрү сытар киһи баҕа санаата туолан санаата көммүтүттэн оҕолоро, ыччаттара хайдах сылдьаллара быһаччы тутулуктанан тахсар.

Сахаларга кэриэс этиини хайаан да толоруллуохтаах диэн өйдөбүл былыргыттан олохсуйбут. Өлбүт киһи бүтэһик баҕа санаатын «Кэриэс этиитин» сахалар хайдах толороллоро эмиэ итэҕэл буолан сылдьар. Бу туһунан Эрилик Эристиин «Кэриэс туолуута» диэн сэһэнигэр толору арыйар. Итини тэҥэ былыргы кэпсээннэргэ эдэр киһи кырдьаҕас «Кэриэс этиитин» хайдах толорбутун туһунан эмиэ элбэхтик ахтыллаллар.

Оҕо хайдах киһи буола улаатара, өйө-санаата тугу үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн быһаарара барыта төрөппүттэриттэн эрэ тутулуктаах. Кинилэр ханнык үөрэҕи биэрэн, үгэстэри иҥэрэн, хайа омук тылынан саҥардан, иитэн-үөрэтэн улаатыннараллар даҕаны соннук киһи, омук буола улаатар. Төрөппүтэ өлөрүгэр эппит баҕа санаатын, үчүгэй дуу, куһаҕан да дуу буоллар толорботох оҕону төрөппүтүн кута-сүрэ хаһан баҕарар эккирэтэ сылдьар. Кини түүлүгэр сотору-сотору көстөн, биллэн ааһыан сөп. Бу курдук киһи олоҕор, өйүгэр-санаатыгар үөскүүр олус уустук быһыыны сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ эрэ таба быһаарар уонна төрөппүтүн баҕа санаатын, кэриэс этиитин толорботох киһи өйө-санаата туруга суох буолан араас быстах быһыыларга түбэһиэн сөп диэн эмиэ сэрэтэр.

Төрөппүтүн баҕа санаатын оҕо толоруута кини төрөппүттэрин иннилэригэр иэһэ буолар. Киһи өлүөн иннинээҕи санаата кыайан уларыйбат уратылаах. Төрөппүт бу иэһэ, санаата туолбатаҕына хаһан баҕарар толотторуон баҕата хаалан хаалбакка түүлүгэр киирэн биллиэн сөп. Оҕото тыыннааҕар толорботох иэһин өлбүтүм да кэннэ толороор диэн баҕа санаатын этиэн уонна ол баҕа санаата туоларын кэтэһэ сылдьыан сөп.

Оҕолоро төрөппүттэрин баҕа санааларын толорботохторуна, кини кута ол дойдутугар хом санаалаах, санаатыгар тардыһыылаах сылдьарыгар тириэрдэр. Кини кутун баҕа санаата туолбакка кыайан ыраах барбакка чугас сылдьан оҕолоругар сотору-сотору көстөр буолуута, бу дьон олохторун кырдьык аймыан да сөп.

Киһи олоҕо туруктаах буолуута ордук өйүттэн-санаатыттан тутулуктаах. Өй-санаа диэн бу киһи куттара буолаллар. Куттар санаа күүһүнэн киһиэхэ дьайаллар, онтон санаа туохтан да иҥнибэт. Киһи ханна да сырыттаҕына куттар дьайыыларыттан кыайан куоппат. Куттар хаһан баҕарар киһи түүлүгэр киирэллэрин тохтотор күүс баара биллибэт. Итини тэҥэ куттар сир үрдүгэр атын көрүҥнээхтик эмиэ сылдьаллар. Киһи салгын уонна ийэ куттара өлбүтүн кэннэ арахсаллар, тус-туспа бараллар. Салгын кут үрэллэр, ыһыллар. Ийэ кут ыраас, үчүгэй санаалаах буоллаҕына, үөһээ диэки, Үөһээ дойдуга тахсар, ыраах барар, онтон куһаҕан, хара санаалар киирдэхтэринэ үөр буолан чугас, аттыларыгар сылдьар. Ийэ кут майгына куһаҕан буоллаҕына урут олорбут, сылдьыбыт сирдэрин чугаһынан сылдьар иччигэ кубулуйар диэн сахалар былыргы итэҕэллэрэ быһаарара оруннаах.

Киһи өйө-санаата, куттара Айылҕаны уонна бэйэтин өбүгэлэрин куттарын кытта сибээстэһэ, хам баайылла сылдьаллар. Бу тутулук тыыннаах дьону ханна да халбаҥнаппат, кытаанах тутулук буолар. Үөһээ дойду өйө-санаата үчүгэй, ыраас, үтүө буоллаҕына Орто дойду дьонун санааларыгар үчүгэйинэн дьайдаҕына Орто дойду олоҕо тупсар кыахтанар.

Киһи Үөһээ дойдуну кытта өйүн-санаатын кытаанах тутулугунан түүллэринэн тутулуга буолар. Бу тутулугу былыргылар билэн “Көхсүттэн көнтөстөөх” диэн этэллэр. Үөһээттэн халбаҥнаабат тутулуктаах диэн буолар. (1,16).

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада" хаһыат. №316. 4.08.2016.