Литэрэтиирэҕэ Нобель бириэмийэтэ
Литэрэтиирэҕэ Нобель бириэмийэтэ (швед. Nobelpriset i litteratur) Швед хоруоллугун билимҥэ акадьыамыйата сылга биирдэ аныыр бириэмийэтэ. Бу Альфред Нобель 1895 сыллаахха бэйэтэ олохтообут биэс Нобель бириэмийэлэриттэн биирдэстэрэ, 1901 сыллаахтан туттарыллар. Атын бириэмийэлэр: Химияҕа Нобель бириэмийэтэ, Физикаҕа Нобель бириэмийэтэ, Нобель Эйэҕэ бириэмийэтэ уонна Мэдиссиинэҕэ уонна физиологияҕа Нобель бириэмийэтэ.
(1839—1907), Литэрэтиирэҕэ Нобель бириэмийэтин бастакы лауреата.
Бастакы литэрэтиирэҕэ Нобель бириэмийэтэ француз бэйиэтигэр уонна эссеиһигэр Рене Франсуа Арман Прюдомҥа «За выдающиеся литературные добродетели, особенно же за высокий идеализм, художественное совершенство, а также за необыкновенное объединение душевности и таланта, о чём свидетельствуют его книги» иһин туттарыллыбыта[1]. Бу наҕарааданы Нобель Пуондата дьаһайар уонна суруйааччы үлэтин чыпчаал үрдүк билиниитин быһыытынан ааҕыллар. Бириэмийэни Стокгольмҥа сылын ахсын анал сиэри-туому тутуһан ахсынньы 10 күнүгэр туттараллар (Нобель өлбүт күнэ).
Устуоруйаттан уларыт
Литэрэтиирэҕэ Нобель бириэмийэтэ 1901 сыллаахтан туттарыллар. 2021 сыл туругунан 114 бириэмийэ туттарыллыбыт, онтон 16 — дьахталларга. 8 сыл бириэмийэ туттарыллыбатах: 1914, 1918, 1935, 1940—1943 сылларга, уонна 2018 (Жан-Клод Арно тула айдаантан сылтаан[2][3][4]; 2018 сыллааҕы бириэмийэ сыл буолан баран туттарыллыбыта). Түөртэ — 1904, 1917, 1966, 1974 сс. — бириэмийэ икки ааптарга туттарыллыбыта. Барыта 118 ааптар лауреат буолбута. Наҕараадаламмыттартан 77 сүнньүнэн прозаны суруйар дьон этилэр, атыттара — бэйиэт, ол эрээри нобелиаттар истэригэр биир устуорук Теодор Моммзен, бөлөһүөктэр Рудольф Эйкен уонна Бертран Рассел, бэлиитик Уинстон Черчилль бааллара. Суруйааччы лауреаттар орто саастара — 65 сыл; Наҕараадалыыр кэмнэригэр саамай эдэр Редьярд Киплинг этэ (42 саастааҕа, 1907 сыллааҕы бириэмийэ), саамай саастаахтара — Дорис Лессинг (88 саастааҕа, 2007 сыллаҕы бириэмийэ)[5].
Хандьыдааттары сүүмэрдээһин уларыт
Нобель пуондатын устаабын ббыһыытынан хандьыдааттары туруорар быраапьаах дьон[6]:
- Швеция акадьыамыйатын, атын акадьыамыйалар, институттар уонна уопастыбалар чилиэннэрэ;
- Үрдүк үөрэх тэрилтэлэрин литэрэтиирэҕэ уонна лингвистикаҕа профессордара;
- Литэрэтиирэҕэ Нобель бириэмийэтин урукку лауреаттара;
- Дойдуларынан суруйааччылар айар сойуустар бэрэстээтэллэрэ.
Сайаапкалары Литэрэтиирэҕэ Нобель бириэмийэтин кэмитиэтэ сүүмэрдиир. Тиһэх талыыны Швеция акадьыамыйата оҥорор[6].
Лауреаттар уларыт
Биэс бириэмийэни туппут Арассыыйа суруйааччыларытан түөрдэ былааһы утараллара (Шолоховтан ураты): Бунин уонна Бродскай эмиграцияҕа сылдьаллара, Солженицын диссидент этэ, Пастернак кыраныысса таһыгар эрэ бэчээттэммит арамаанын иһин ылбыта.
Быһаарыылар уларыт
- ↑ Мандель Б. Р Всемирная литература: Нобелевские лауреаты (1901-1930). — Directmedia, 2014-11-06. — 401 с. — ISBN 9785447527020
- ↑ Шведская академия отказалась вручать Нобелевскую премию по литературе в 2018 году(суох сигэ — история). Тургутулунна 10 Алтынньы 2019. Төрүт сириттэн архыыптанна 29 Атырдьах ыйын 2018.
- ↑ Скандалы из-за домогательств и утечки данных подорвали репутацию Шведской академии(суох сигэ — история). Тургутулунна 10 Алтынньы 2019. Төрүт сириттэн архыыптанна 29 Атырдьах ыйын 2018.
- ↑ Остались без премии: харассмент подкосил «Нобелевку»(суох сигэ — история). Тургутулунна 10 Алтынньы 2019. Төрүт сириттэн архыыптанна 14 Тохсунньу 2019.
- ↑ Facts on the Nobel Prize in Literature(суох сигэ — история). Нобелевский фонд. Тургутулунна 8 Бэс ыйын 2013. Төрүт сириттэн архыыптанна 8 Бэс ыйын 2013.
- ↑ 6,0 6,1 Nomination and Selection of Literature Laureates(суох сигэ — история). Нобелевский фонд. Тургутулунна 8 Бэс ыйын 2012. Төрүт сириттэн архыыптанна 9 Бэс ыйын 2013.
Литература уларыт
- Блох А. М. Советский Союз в интерьере Нобелевских премий. СПб., 2001.
- Марченко Т. В. Русские писатели и Нобелевская премия (1901—1955). (Köln; München: Böhlau), 2007
- Илюкович А. М. Согласно завещанию: Заметки о лауреатах Нобелевской премии по литературе / Художник И. Борисова. — М.: Книжная палата, 1992. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-7000-0293-6
Халыып:ВС Халыып:Нобелевская премия Халыып:Нобелевская премия по литературе