Мечников Илья Ильич
Илья́ Ильи́ч Ме́чников (3 [15] ыам ыйа 1845 сыл, Ивановка, Купянскай уезд, Харьковскай губерния — 2 [19] от ыйа 1916, Париж) — нуучча уонна француз биолога (микробиолог, цитолог, эмбриолог, иммунолог, физиолог, патолог). Физиологияҕа уонна мэдиссиинэҕэ Нобель бириэмийэтин лауреата (1908).
Эволюционнай эмбриология төруттээччилэриттэн биирдэстэрэ, килиэккэ иһигэр аһы буһарыыны уонна фагоцитоһу бастакы арыйааччы, сүһүрүү патологиятын тэҥниир, фагоцитарнай иммунитет теориятын, фагоцителла теориятын айааччыта, научнай геронтология төруттээччитэ.
Олоҕо
Дьиэ кэргэнэ
Илья Ильич Мечников Харьковскай губерния Купянскай уездын Ивановка имениятыгар гвардейскай офицер дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт, аҕата помещик Илья Иванович Мечников (1810 - 1878) уонна ийэтэ Эмилия Львовна Мечникова (ийэтин өттунэн Невахович, 1814 - 1879). Төрөппүттэрин Эмилия Львовна кыра инитэ (быраата) - Илья Ильич бииргэ сулууспалааччыта билсиһиннэрбит.
Аҕатын өттүнэн Илья Ильич Мечников былыргы молдавскай боярскай аҕа ууһуттан үөскээбит. Ийэтэ - Эмилия Львовна Невахович, Варшава төрүттээҕэ - еврей улаханнык биллэр публицист уонна сырдатааччы Лев Николаевич Невахович (1776 - 1831), нуучча-еврей литературатын төруттээччитинэн ааҕыллар (сүрүн "Вопль дщери иудейской", СПб., 1803 диэн кинигэтинэн биллэр) кыыһа. Эмилия Невахович бииргэ төрөөбүт бырааттара: Михаил Львович Невахов (1817 - 1850) - карикатурист, Россия бастакы күлүүлээх хомуурунньугун "Ералаш" (Спб., 1846-1849) олохтооччута; Александр Львович Невахович (? - 1880) - драматург, 1837 - 1856 сыллардаахха Ыраахтаа5ы театырдарын репертуарнай чааһын салайааччыта. Илья Ильич Мечников ойоҕун бырааттарын иккиэннэрин кытары үчүгэйдик доҕордоһоро.
И. И. Мечников биитэ (убайа) - Лев Ильич Мечников - социолог, швейцарскай географ, анархист, Италияҕа (рисорджименто) национальнай босхолонуулаах хамсааһын кыттыылааҕа. Атын биитэ - Иван Ильич Мечников (1836 - 1881), Тульскай уоруктааҕы суут бурокуруорунан, Киевскай суут палаататын мунньаҕы салайааччытынан үлэлээбитэ уонна Л. Н. Толстой "Смерть Ивана Ильича" (1886) диэн сэһэнин геройун прототипа буолбут.
Илья Иванович Мечников дьадайан, Санкт-Петербургтан күһэллэн, бэйэтин имениятыгар Ивановкаҕа олоро барбыт. Онно 1843 сыллаахха Николай диэн оҕоломмут, икки сыл буолан баран Илья төрөөбүт. Сотору буолаат И. И. Мечников төрөөбүтүн кэннэ аҕатын бас билэр сирин атын уһугар Панасовкаҕа быдан улахан дьиэҕэ көспүттэр, онно кыракый учуонай оҕо сааһа ааспыта. Николай Мечников губернскай суруксут буолбут, устудьуоннар истэригэр үрэй-сарай буолуутугар кыттан 1868-1869, Харьковскай университетка полиция кэтэбилигэр бэриллибит.
Мечниковтар дьиэ кэргэнигэр, түөрт уолаттартан ураты Екатерина (1834) диэн кыыстаахтар эбит. И. И. Мечников племянницата (балтын кыыһа) - опернай ырыаһыт Мария Кузнецова.
Илья Ильич икки төгүл кэргэн ылбыта уонна икки төгүл олохтон бара сатаабыта. 1869 сыллаахха Петербурга Людмила Федеровичтыын бэргэһэлэммитэ. Эргэ тахсар кыыс[3] сэллик[4] ыарыыттан сылтаан олус көлөөк эбитэ, ол иһин бэргэһэлээһин буолар таҥара дьиэтигэр олоппоско олордон киллэрбиттэр. Мечников тапталлааҕын эмтиэн баҕарара. Ол эрэн түөрт сыл буолан баран Людмила Васильевна сэллигинэн ыалдьан Мадейраҕа күн сириттэн бараахтаабыт. Мечников муҥур уһукка киирэн олус элбэх морфий испит. Хата морфий дуозата наһаа элбэх буолан хотуолаан таһаарбыт.
Мечников иккистээн Одессаҕа 30 сааһыгар 17 саастаах устудьуон кыыһы Ольга Ольга Белокопытованы кэргэн ылбыт. Эмиэ кэргэнин ыарыытыттан, бэйэтигэр тиинэн өлө сыспыт, Ольга ис тиибинэн сыстыбыт. Мечников бэйэтигэр хатылыыр тиип бактериятын киллэрбит. Ол эрэн, ыараханнык ыалдьан баран, чөлугэр түспүт. Кэргэнэ Ольга эмиэ.
Үлэтэ
1856 - 1862 сыллардаахха иккис кылаастан, иккис Харьковскай уолаттар гимназияларыгар үөрэммит (көмүс мэтээлинэн бүтэрбит). Бу кэмҥэ инитинээн Николайдыын чааһынай К. И. Шульц пансионугар Рождественскай аатынан уулуссаҕа (1858 - 1864) бастакы нүөмэрдээх дьиэҕэ уонна титулярнай сүбэһит Г. К. Гвоздиков дьиэтигэр Благовещенскай уулусса 14 олорбуттар. 1864 сыллаахха Харьковскай университеты бүтэрбит.
Германияҕа тоноҕоһо суох харамайдар кылаастарын арыйбыт. Н. И. Пирогов көмөтүнэн Германияҕа Р. Лейкартка уонна К. Зибольдка идэҕэ үөрэммит, Италияҕа тоноҕоһо суох харамайдар эмбриологияларын үөрэппит, онно А. О. Ковалевскайы кытта билсибит. Планарийдары үөрэтэ сылдьан, 1865 сыллаахха клетка иһинээҕи ас буһарыы феноменын арыйбыт. Эмбриология ньыматынан тоноҕостоох уонна тоноҕоһо суох харамайдар төрүттэрэ биирин дакаастаабыт.
Новороссийскай университет доцена буолбут. 1867 сыллаахха Петербургскай университетка магистерскай диссертациятын көмүскээбит, 1868 сыллаахтан - ити университет приват-доцена.
И. М. Сеченовынан Военно-медицинскай профессор дуоһунаһыгар мэктиэлэммит, ол эрэн, аккаастаммыт уонна утарыынан уурайбыт И. М. Сеченовы,А. О. Ковалевскайы, Н. А. Умовы кытта Новороссийскай университекка Одессаҕа үлэлээбит. Херсонскай уулуссаҕа (билигин-Пастер аатынан) 36 нүөмэрдээх дьиэҕэ олорбут.
1873 сыллаахха кэргэнэ Людмила Васильевна Федорович сэллик ыарыыттан ыалдьан өлбүт, Мечников бэйэтигэр тиинэ сатаан баран, олоҕун сэллик ыарыы утары охсуһарга санаммыт. 1875 сыллаахха Ольга Николаевна Белокопытованы кэргэн[5] ылбыт (1858-1944), Ольга кини көмөлөһөөччүтэ буолбут, уонна Мечников сүдү суолталаах пуунсуйаны клетка иһинээҕи ас буһарыыны - фагоцитарнай(клеточнай) иммунитеты арыйбыт. 1879 сыллаахха үүнээйини буортулуур үөннэртэн харыстыыр ньыманы эппит.
Уурайан баран, ыраахтааҕы бырабыытылыстыба уонна профессор дуоһунаһын үлэтин-реакционнай политика үөрэхтээһинин уобалаьын утары Одессаҕа чааһынай лабораторияны, ол кэннэ (1886 Н. Ф. Гамалеяны кытта) сир үрдүгэр бастакы инфекционнай ыарыылар утары охсуһуу нуучча бактериологическай станциятын арыйбыт. (дьиэ бүтүн хаалбыт-Лев Толстой[6] уулуссата, 4 дьиэ)
1887 сыллаахха Россияттан Парижка көспүт, онно киниэхэ Луи Пастерынан[7]тэрийиллибит университетка лабораторияны биэрбиттэр. 1905 сыллаахтан - бу университет салайааччытын солбуйааччыта. Күн сириттэн барыар диэри Парижка олордор эрээри, Россияны кытта сибээһин быспат этэ. 1911 сыллаахха Россияҕа чумаа киинин бириэмэтигэр Пастер Институтун экспедициятын салайбыта, онно сылдьан улахан суолталаах кэтээһиннэри оҥорбут, чумааны эрэ буолбакка сэллик ыарыытын эмиэ. Кини куруук К. А. Тимирязевы кытта суруйсара. Тимирязев кинини сэрии утары "Летопись" диэн сурунаалга үлэҕэ И. М. Сеченовы, И .П. Павловы, Н. А. Умовы, Д.И. Менделеевы кытта умсугуппута.
71 сааһыгар 1916 сыллаахха от ыйын 15 күнүгэр Парижка хас та да инфарктаан өлбүтэ. Илья Мечников этин-сиинин медициснкэй үөрэтиилэргэ, устунан кремациялыырга уонна Пастеровскай институт сиригэр көмүллэригэр анаабыта.
Научнай үлэтэ
Мечников научнай үлэлэрэ биология[8] уонна медицина өттүгэр сыһыаннаахтар. 1879 сыллаахха үөн-көйүүр микоз ыарыытын көбүтээччилэрин арыйбыт. 1886 сыллаахха Мечников тэҥниир эволюционнай эмбриология ыйытыктарынан (Ковалевскай Александры кытта) дьарыктаммыта. Элбэх килиэткэлээх харамайдар үөскээһиннэрин теориятын эппитэ (Фагоцитарнай теория). 1882 сыллаахха фагоцитоз теориятын билэн баран, тэҥниир сүһүрүү ыарыытын үөрэппитэ (1892), хойутун - иммунитет фагоцитарнай теориятын. Мечников бактериологияҕа сыһыаннаах элбэх үлэтэ холера[9] эпидемиологиятыгар, ис тиибигэр, сэлликкэ уонна да атын сыстыганнаах ыарыыларга аналлаахтар. Мечников Э. Руну кытта бастакынан экспериментальнай ньыманан эбисийээнэни сифилиһынан ыарытыннарбыттар (1903).
Сүрүн миэстэни Мечников үлэлэригэр кырдьыы ыйытыга турара.Кини санаатыгар, кырдьыы уонна өлүү киһиэхэ эрдэ организм бэйэтэ бэйэтин араас микробунан дьааттааһыныттан кэлэр диир эбит. Сүрүн оруолу киһи оһоҕоһун флората оонньуур диэн этэрэ. Бу манна олоҕуран, сэрэтэр уонна бэйэни көрүнэр ньымалары эппит (аһы стерилизация, эт аһы рационтан кыччатыы уо. да. а.).
Сүрүн кырдьыы[10] уонна дьааттаныы утары ньыма Мечников толкуйунан буолара болгарскай молочнокислай палочка. Кини болгарскай устудьуон Стамен Григоров арыйбыт үлэтин бастакынан сыаналаабыт. Өссө 1905 сыллаахха Мечников Пастер Институтун директэрэ буоларын иһин эдэр болгарины Парижка ыҥырбыт, кини бэйэтин арыйыытын туһунан ол бириэмэ микробиология светилаларыгар лекция аахтын диэн.
1907 сыллаахха сир үрдүгэр бастакы болгарскай палочка уонна болгарскай аһыы үүт туһаларын туһунан түмүктэрэ бэчээттэммиттэр:
.jpg)
Мечников бэйэтэ Григоров үлэлэрин өйдөөрү, хатылаан оҥорон көрбүт. 1908 сыллаахха "Несколько слов о кислом молоке" - диэн ыстатыйата французскай наука академиятыгар бэчээттэммитэ. Кырдьыы ыйытыктарын 36 дойду даннайдарын хомуйан, үөрэтэ сылдьан, Болгарияҕа саамай элбэх сүүс сыл олорор дьон баар эбит - 4 киһи 1000 киһиэхэ диэн быһаарбыт. Мечников үлэлэригэр болгарскай йогурт туһалааҕын пропогандалыыр буолбут.
Түргэн кырдьыы утары сүрүн сыалынан ортобиоз буолар дии саныыр эбит, ортобиоз диэн киһи толору дьоллоох сыалын ситиһиитэ, холкутук сиэрдээхтик өлүү.
Мечников бастакы нуучча иммунологтарын, микробиологтарын, паталогтарын оскуолатын аспыт; дьаныардаахтык научно-исследовательскай сыстыганнаах ыарылар утары үлэлиир тэрилтэри тутарга улахан күүһүн-уоҕун киллэрбитэ; элбэх бактериологическай уонна иммунологическай Россия институттара Мечников аатын сугэллэр.