Олох иһин охсуһуу

Олох иһин охсуһуу диэн тыыннаах буолуу иһин туруулаһыы ааттанар.

Олох олоруу уустук, ыарахан, «Олоҕу олоруу алааһы туорааһын буолбатах» диэн сахалар этэллэр. Киһи олох ыарахаттарын тулуйан, үлэлээн-хамсаан, оҥорон, тутан кэлэр көлүөнэлэрин салгыы хаалларан иһэр аналлаах. (1,71).

Сахалар кырдьаҕастара «Олох диэн охсуһуу» диэн этэллэрэ. Сэбиэскэй кэм саҕана өй-санаа үөрэҕин умуннараннар, барыта бэлэм, сымнаҕас олоххо туох охсуһуута баар буолуой диэннэр, бу этиини туората, суох оҥоро сатаабыттара.

Киһи өйө-санаата тулуурдаах, өһөс буоллаҕына, сыыһа-халты, аһара туттубатаҕына эрэ олоҕу киһи быһыылаахтык, уһуннук олорор кыахтанарын сахалар билэллэр. «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһоонун олохторугар туһаналларыттан кэлэр көлүөнэлэрэ ордук сайдыылаах, кыахтаах буола улааталларын ситиһэр этилэр.

Өй-санаа куруук охсуһууга, хамсааһыҥҥа сылдьар. Маннык оҥоруохха дуу, ону оҥорор ордук дуу, диэн быһаарыыны киһи өйө-санаата куруук оҥоро сырыттаҕына эрэ табыллар. Санаалар киһи баһын толору киэптээн, таһынан таһымнаан сылдьар буоллахтарына, киһи кыайыыта-хотуута элбээн, ситиһиилэри оҥорор кыахтанар.

Олоххо бэлэмэ суох, үчүгэйи, куһаҕаны ситэ арааран билэ илик эдэр киһи быстах суолга түбэһиэн сөбүттэн сэрэнэрэ ирдэнэр. Төрөппүттэрин бэлэмнэригэр үөрэнэн, өйөнөн хаалбыт оҕо «Олох иһин охсуһуу» диэн этиини таба өйдүүрэ уустук. Кини бары баҕа санааларын төрөппүттэрэ тук курдук толороллоругар, бэлэмҥэ үөрэнэн хаалбыта улааппытын да кэннэ хаалан хаалбакка ким эрэ оҥорон биэрэрин кэтэһэрэ уларыйбат.

Өй-санаа икки өрүттээҕиттэн хайа өттө баһыйарыттан киһи оҥорор быһыылара быһаарыллан тахсаллар. Киһи ханнык санаалара баһыйарыттан соннук быһыылары оҥорор. Холобур, киһи элбэх үчүгэй санаалардаах, тугу эмэ оҥороору, тутаары кыһанар буоллаҕына уонна ол тутуутун салҕаатаҕына үчүгэйи, туһалааҕы оҥорор.

Онтон киһи куһаҕан санаалара баһыйдахтарына, тугу эрэ алдьатар, уорар, ылар санаата киирдэҕинэ, үгэскэ кубулуйдаҕына уонна ол санаатын толордоҕуна куһаҕан быһыыны оҥоруон сөп.

Туох барыта икки өрүттээҕиттэн хайатын талан ылан оҥоруу киһи бэйэтин кыаҕын иһинэн, хайдах иитиллибититтэн, ийэ кутугар ханнык өй-санаа иҥэриллибититтэн быһаарыллар. Итини тэҥэ киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата тус-туспа санаалардаах буолуулара, бэйэ-бэйэлэрин кытта тапсыбаттара «Олох иһин охсуһуу» диэн этиинэн бэриллэр.

Киһи өйө-санаата үөрэх-билии этэринэн оҥорон, тутан, бэрээдэги тутуһан олоҕун олоруон баҕарар буоллаҕына, эт-сиин бэйэтин быстах баҕа санааларын урутаан толоруон баҕата улахан. Өй-санаа уонна эт-сиин баҕа санааларын охсуһуута киһи өйүгэр-санаатыгар тыыннаах эрдэҕинэ хаһан да тохтообокко бара турар. Сахалар бу охсуһуу баарын арааран билэннэр өй уонна сүрэх көрдөбүллэрэ тус-туспалар диэн этэллэр.

Ситэ утуйбакка уутун хамматах киһи сүрэҕэлдьиир, бэйэтин кыаммат, аанньа көрүммэт, куруук утуйуон баҕата киирэ сылдьар, эт-сиин сынньаныан утуйуон баҕата бу кэмҥэ баһыйар. Ол да буоллар киһи санаатын күүһүнэн бары кыаҕын мунньунан утуйарын умнан хайдах эрэ сылаас оронуттан оронон туран тугу эмэ оҥорор кыахтаах буоллаҕына эрэ өйө-санаата баһыйан салайан киһи буолууну ситиһэр кыахтанар. Ол аата утуйан бүтэн оронтон турарга уонна үлэлииргэ-хамсыырга, тугу эмэ оҥорорго барытыгар күүстээх, өһөс санаа, эт-сиин баҕатын кыайар тулуурдаах буолуу наада буолар. Утуйан бүттэххэ эбэтэр турар кэм кэллэҕинэ үөрэ-көтө оронтон туруу хас биирдии киһиттэн ирдэнэр олох тутаах көрдөбүлэ, үлэ күнэ саҕаламмытын бэлиэтэ буолар.

«Хочешь жить – умей вертеться» диэн этии суолтата хаһан да мөлтөөбөт, киһи олоҕор туһалаах уларыйыылары, тупсарыылары бииртэн биир киллэрэн иһиэхтээх, хамсаабакка, уларыйбакка хаалыы хаалыыга, «застой» кэмэ кэлиитигэр тириэрдэриттэн сэрэниллэр.

Сэбиэскэй былаас сымнаҕас олоҕор өр олорон, үөрэх, эмтэнии бэлэмигэр үөрэнэн «Олох иһин охсуһуу» диэн этиини хааллардылар. Охсуһуу диэн тылы куһаҕан эрэ өйдөбүллээх диэн сыыһа санааттан туттубаттар. Куһаҕаны, сүрэҕэ суох буолууну утары охсуһуу кырдьыктаах дьыала иһин охсуһуу буоларынан хайҕанара сөп этэ.

Эти-сиини араас эрчиллиилэринэн утумнаахтык дьарыктааһын тулуурдаах, өһөс буолууну эмиэ эрэйэр. Араас эрчиллиилэринэн дьарыктаныы, эти-сиини эрчийии доруобуйаны тупсарар.

«Олох иһин охсуһуу» диэн киһи бэйэтин ис санааларын кытта быһаарсарын, туруулаһарын биллэрэрэ ордук суолталаах. Эти-сиини харыстыыр, сынньатар, сытыара түһэр санаа киһи кыайа-хото үлэлиирин аҕыйатар, суох да оҥорор кыахтаах эбэтэр кыра да ыарыыны улахан курдук санаан сытынан кэбиһии эмиэ баар буолуон сөп.

Ыарахан ыарыыга кыаттаран сытынан кэбиспэккэ эти-сиини утумнаахтык дьарыктааһынынан ыарыы аҕыйаан, чэпчээн барыытын ситиһии «Олох иһин охсуһуу» үтүө холобура буолар. Сарсыарда эрдэлээн туран туһалаах дьыалалары оҥоруу киһиттэн улахан тулуурдаах буолуутун эрэйэр. Сүрэҕэлдьээн сытынан кэбиһии, дьаалатынан барыы олох иһин охсуһууга хотторуу бэлиэтэ буолар.

Киһи сааһыран истэҕинэ этэ-сиинэ мөлтөөн араас ыарыылар эрэйдииллэрэ эбиллэн биэрэн иһэр кэмигэр санаата кытаатан, тулуура улаатан биэриитэ “Олох иһин охсуһуу” диэн этиинэн бэриллэр.

Кэлин биһиэхэ эдэрдэр бэйэлэригэр тиийиниилэрэ элбээһинэ кыра эрдэхтэриттэн атаах буола иитиллибиттэрин, тулуурдара тиийбэтин туоһута буолар. Итини тэҥэ оҕону «айыы үчүгэй», «айыыны оҥор» диэн үөрэтии киһи оҥорбот быһыыларын оҥоро сатааһыҥҥа үтүрүйэн уонна «Үөһээ дойдуга үчүгэй» диэн албын санааҕа киллэрэн бэйэлэригэр тиийиниэхтэрин сөбүн улаатыннарар. Бэйэҕэ тиийинии диэн, киһи бэйэтин этин-сиинин өлөрүнүүтэ, киһи оҥорбот быһыытын, хара айыыны оҥоруута, киһи быһыылаах киһи хаһан да оҥорбот ыар быһыыта буолар. Бэйэҕэ тиийинии диэн олох иһин охсуһууга киһи хотторуутун, кыаттарыытын, бэриниитин биллэрэр.

Хас биирдии киһи олоҕо тупсарыгар баҕарар уонна бэйэтин кыаҕынан, күүһүнэн ону тупсара сатаатаҕына олоҕун киһи быһыылаахтык олорор. Дьиэ-уот тутуута, таҥныы, ыраастык туттуна сылдьыы, айылҕаны харыстааһын, ыал буолуу киһи буолууну ситиһии бэлиэтэ. Үлэлээбэккэ бичтии сылдьыы олох иһин охсуһууга киһи кыаттарбытын, олоҕун дьаалатынан ыыппытын, үлэни-хамнаһы бырахпытын биллэрэр.

Олох иһин охсуһуу киһи баарын, тыыннааҕын тухары хаһан даҕаны аҕыйаабатаҕына, кыччаабатаҕына, мөлтөөн биэрбэтэҕинэ табыллар. Хас салгыы кэлэн иһэр көлүөнэлэр олох иһин охсуһууга бэлэмнээх, ордук тулуурдаах буолан истэхтэринэ, «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өспүт хоһоонун тутустахтарына омук салгыы сайдан иһэрэ ситиһиллэр.

Туһаныллыбыт литература

1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. - Дьокуускай: Бичик, 2006. - 112 с.