Оонньуу үгэстэри үөскэтэр

Билигин кыра оҕону көрүүнү-истиини эдэр ийэлэр, аҕалар олус ыарахан үлэ курдук саныыллар. Кинилэр оҕону көрүүнү, үөрэтиини дьаалатынан, оҕо бэйэтин көҥүлүнэн, талбытынан ыыталларыттан, бэйэтин батыһа сылдьалларыттан, ыһарын, тоҕорун хомуйалларыттан элбэхтик эрэйдэнэллэр. Оҕо улаатан барара-кэлэрэ кэҥээтэҕинэ, сүүрэрэ-көтөрө түргэтээтэҕинэ кырдьык, көрүү-истии үлэтэ элбээн биэрэрин тэҥэ, өйө-санаата сайдан бэйэтэ киһилии быһыылары оҥороро эмиэ элбиирин табан туһаныахха сөп.

Оҕо хаһан да иллэҥ буолбатын туһугар иитээччи куруук бэйэтэ булан биэрэн иһэр дьарыктаах буоларын ситистэҕинэ, оҕотун өйө-санаата кини салайарынан сайдан иһэрин улахан эрэйэ суох ситиһиэн сөп.

Оҕо олох кыра эрдэҕиттэн улахан киһи, төрөппүтэ этэрин истэр, ол курдук толорор буола үөрэнэр кыаҕа олус улахан. Оҕону кыра диэн аҥардастыы маныы, кэтии сылдьыбакка, кэпсэтэн, үөрэтэн, дьарыктаан биэрдэххэ улахан киһи эппитин толорорго, соннук оҥорор буоларга түргэнник үөрэнэр. Арай көрдөбүлү эрэ кытаатыннаран биэриэххэ наада. Оҕо барыта таһырдьа тахсары сөбүлүүр, үөрэр. Таһырдьа тахсыан баҕарар оҕону таһырдьа таһаарыах иннинэ эрдэттэн таһырдьа хайдах сылдьарга, бэрээдэккэ үөрэттэххэ, үөрэҕи ордук түргэнник ылынымтыа. Бэрээдэги кэстэҕинэ бүгүн таһырдьа тахсыы тохтуур, сарсыҥҥыга көһөр буоллаҕына, бэрээдэк кытаанахтык тутуһуллар кыахтанар.

Оҕону көрүүгэ кытаанах режим баар буолуута, тутуһуллуута олус туһалаах. Оҕо кыһыл оҕо эрдэҕиттэн режими тутуһа үөрэннэҕинэ биир кэмҥэ аһыырга, кэмигэр утуйарга үөрэнэр. Дьэгдьийэн ылар кэмэ уонна утуйара улахан дьон режимнэригэр таба түбэһэрэ көрүүнү-истиини судургу оҥорор.

Улаатан иһэн бары дьарыга барыта чаһыынан суруллан сылдьар уонна куруук соннук толоруллар буоллаҕына, сотору бары онно үөрэнэн хаалалларыттан, оннук үгэс үөскээн олохсуйар. Үлэ, оонньуу, эрчиллии, үөрэх, сынньалаҥ, аһааһын, утуйуу барыта хардары-таары солбуйсан кэлэн иһэллэрэ биир дьарыктан аһара салгыбакка дьарыктанарыгар туһалыыр. (1,50).

Оҕону көрүүгэ-истиигэ улахан, көрөр-истэр киһи баһылаан, салайан биэриини кыайа тутара ирдэнэр. Оҕо бэйэтэ баһылаан оонньууру ылыннаҕына көрөр-истэр, үөрэтиэхтээх киһибит бэйэтэ батыһа сылдьааччыга, эккирэтээччигэ кубулуйар кыахтаах. Сылайыы-элэйии, эстии-быстыы онтон саҕаланар.

Бииртэн биир саҥаттан саҥа дьарыгы, оонньууну булан оҕону оонньотон, аралдьытан иһии, иллэҥсиппэккэ, бириэмэни таба туһаныы наада. Оонньуу, мэниктээн ылыы быыһыгар үлэҕэ үөрэнии, төрөппүккэ көмөлөһүү, иһити, оонньууру хомуйуу хардары-таары баран иһэрэ оҕо өйө-санаата сылайбакка, салгыбакка олохтоохтук сайдан иһэрин ситиһиигэ тириэрдэр.

Бу кэмҥэ оҕону иитэр үөрэхпит биир сүрүн сыыһатынан оҕо кыра эрдэҕинэ дьиэҕэ-уокка, үлэҕэ-хамнаска хайысхалаах, онно үөрэтэр оонньуулары кыра эрдэҕинэ оонньотон үгэс оҥорон иҥэрии хаалан сылдьар. Бары оҕолору үөрэхтээх эрэ оҥороору кинигэ аахтара, сынньата сытыара, олордо сатыыллар. Оҕо сибиэһэй салгыҥҥа, таһырдьа сүүрэрэ-көтөрө ордук туһалааҕын умнан сылдьарбытыттан куруук дьиэҕэ хаайабыт, олордон оонньотобут.

Тыа сиригэр олорор төрөппүттэр оҕолорун тыа үлэтигэр-хамнаһыгар кыра эрдэхтэринэ оонньотон үөрэппэт буола сылдьаллар. Оҕолор тыа сиригэр үлэҕэ тардыспат, онтон барыылара, үлэни-хамнаһы сөбүлээбэттэрэ тыа сирин үлэлэрин кыра эрдэхтэринэ оонньоон, үгэс оҥостубаттарыгар иҥэн сытар.

Ынах сүөһүнү көрүү, сарсыарда ыаһын, хомуйуу, күнүс ыаһын, хомуйуу, киэһэ ыаһын, мэччитии бииртэн биир салҕанан баран иһиилэрэ оонньууну сэргэхситэр, хаһан да бүппэт, уһун оонньуу оҥорор. Итини тэҥэ үлэлии оонньооһун ханнык баҕарар дьыала бэйэтин кэмигэр оҥорулларыгар үөрэтэр.

Уолаттарга бултуу сылдьыыны тэҥэ, сылгыны көрүү-истии, манааһын уратыларын билии эмиэ эрэйиллэр. Кымыс оҥоруу, көөнньөрүү, кэтэһии, булкуйуу барыта бииртэн-биир салҕанан иһэллэриттэн оонньуу төһө баҕарар уһуур кыахтанар. Сайын биэни ыаһын уратыларын билии хаалан сылдьар. Атынан, оҕуһунан ол-бу таһаҕаһы таһарга үөрэнии, көлүйүү барыта туспа, ураты билиилэри эрэйэллэрин хаалларан сылдьабыт.

Аныгы оҕолор кыра эрдэхтэриттэн бу үлэлэри оонньоон, үгэс оҥостон иҥэриммэттэриттэн, төрөппүттэрэ үөрэппэтэхтэриттэн тыа үлэтин сөбүлээбэт, аанньа ахтыбат буола улааталлар.

Ыаллаах буола оонньооһун, оҕону көрүү-истии, оҕо улаатан ыал буоларын хааччыйар кыахтааҕа хаалан сылдьар. Төрөппүттэр оҕолорун ыаллаах буола оонньуурга үөрэтэллэрэ туһата улахан буолуо этэ. Ыаллаах буолуу үгэһэ оҕоҕо иҥнэҕинэ улаатан баран ыалы тэринэригэр олук буолар. Аныгы улахан дьахтар курдук кырааскалаах кокууккалар оҕо бэйэтэ оҕолонор кыаҕын, кыра оҕону көрө үөрэнэрин мөлтөтөллөр.

Кыра оҕо оонньуур кокуукката кыра, улахан көрүҥэ да суох буолара, арай суулаах, сирэйдээх буолара уонна оҕо диэн ааттанара сөп буолар. Арай улахан, кыра оҕолор баар буолуохтарын сөп.

Оҕо улаатан, өйө-санаата сайдыытыгар баҕа санаатын киһитэ, таҥарата киһи эрэ буоллаҕына өйө-санаата киһи буолуу, киһилии быһыыланыы суолунан сайдар. Улахан киһи, төрөппүтэ оҥорор бары быһыыларын үчүгэйдик, сыысхала суох оҥорорго үөрэниитэ, ол аата бары оҥорор быһыыларын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууну оҕо улаатыар диэри ситиһэр. Оҕо икки төрөппүтэ иккиэн бааллара уонна иитиигэ тэҥҥэ кыттыһаллара оҕо өйүгэр-санаатыгар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн өйдөбүлү тутуһуннара үөрэтэн олоҕор туһалаах сабыдыалы оҥороллор.

Оҕо улаатан өйө-санаата сайдыытыгар, үгэстэрэ үөскээһиннэригэр кыра эрдэҕинэ тугунан оонньуура олус улахан оруолу ылар. Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууга үөрэниитэ киһи быһыылаах киһи буола улаатарыгар тириэрдэрин төрөппүттэр билэллэрэ туһалаах буолуо этэ.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үлэ - олох үөрэҕэ. - Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. - 100 с.