Утуйуу

Утуйуу диэн эт-сиин сынньаныыта, онтон өй-санаа дьаарыстаныыта ааттанар.

Киһи үйэтин үс гыммыттан биирин утуйан атаарар. Кыра оҕо олус элбэхтэ утуйар. Улаатан иһэн утуйара элбэх соҕус, онтон кырдьа баран, иннэ кылгаан, кэннэ уһаан истэҕинэ, утуйар кэмэ лаппа аҕыйаан барар.

Сааһыран иһэр киһи этэ-сиинэ оннун булан, аны улаатара бүттэҕинэ сынньанар кэмэ аҕыйаан биэрэр уонна олохпор туһалааҕы оҥорорум кыаттарымаары гынна диэн санаа киириитэ киһи утуйар кэмэ кылгыырыгар тириэрдэр. Утуйар кэм аҕыйаан биэриитэ киһи санаатыттан ордук тутулуктаах уонна туһалааҕы оҥорор кэмэ элбиирин үөскэтэр.

Киһи этэ-сиинэ сынньана, утуйа сыттаҕына, өйүн-санаатын сорох өттө утуйбат, куруук кэтээн, этин-сиинин эмиэ хонтуруоллуур, көрөр-истэр. Утуйа сытан хайа эрэ чааһа хам баттаннаҕына, көһүйдэҕинэ хамсанан, эргийэн биэрэр, онтон тоҥноҕуна суорҕанын көннөрөн саптар.

Утуйа сытар киһи этэ-сиинэ сынньанар, күнүскү сылаатын таһаарар. Быччыҥнара, сүһүөхтэрэ, өйүн-санаатын толкуйдуур, быһаарар өттө бары сынньаналлар.

Киһи Айылҕаттан айыллыаҕыттан түүҥҥү кэмҥэ утуйар, сынньанар аналлаах. Эт-сиин үлэлиир-хамсыыр күүһэ түүн мөлтүүр, киһи сынньанарга наадыйар. Киһи хараҕын оҥоһуута эмиэ сырдык кэмҥэ эрэ сылдьарыгар аналлаах. Сырдык кэмҥэ үчүгэйдик көрөр, онтон хараҥаҕа киһи көрөрө мөлтүүр. Киһи хараҥаны абааһы көрөр, дьаахханар. Хараҥа буолуутуттан туох барыта көстөрө мөлтөөтөҕүнэ киһи этэ-сиинэ сынньанара наадатын эмиэ өйдүүр.

Кыра оҕо утуйа сытан суорҕанын табан, сатаан саптыбакка уон сааһа ааһыар диэри эрэйдэнэр. Мөхсөн суорҕанын түһэрэн, тэбэн кэбиһэр, бэйэтэ аһара эргийэн кэбиһэн хаптаҕай, кыйыата суох оронтон сууллан да түһүөн сөп. Бу курдук эрэйдэнэн утуйа сытан табан хамсанарга оҕо олус өр кэмҥэ үөрэнэр.

Биир эмэ киһи утуйа сылдьан хаамарын туһунан кэпсээннэр бааллар. Олус уһун кэмҥэ эрчиллэн, үөрэнэн киһи аҕыйах хамсаныылары утуйа сылдьан оҥорорго син үөрэнэр. Киһи тоҥноҕуна суорҕанынан эринэн кэбиһэрин бэйэтэ да билбэт.

Утуйа сылдьан хамсаныыларга киһи өйө-санаата, салгын кута кыттыспат, уһуктан баран хайдах хамсаммытын киһи билбэт, өйдөөбөт. Маннык хамсаныылар аҥардастыы эт-сиин көрдөбүлүн эрэ толороллор, ол иһин буор кут быһаччы оҥорор хамсаныыларыгар киирсэллэр. Киһи тоҥноҕуна кумуччу туттуута уонна суорҕынын эринэр хамсаныылара тыынар-тыыннаахтар бары оҥорор хамсаныыларыгар киирсэллэр. Утуйа сытар киһи хамсаныыларыгар өйө-санаата кыттыспакка эрэ көннөрү этин-сиинин көрдөбүллэрин толорор хамсаныылары, буор кутун эрэ көмөтүнэн оҥорор диэн быһаарыллар.

Бу быһаарыыттан киһиэхэ буор кут үөскүүр кэмэ биллэн тахсар. Утуйа сытан табан хамсанарга оҕо 10 сааһын ааһан баран биирдэ үөрэнэр диэн быһаарыы киһиэхэ буор кут үөскээһинэ уонча сылы ыларын бигэргэтэр. Киһи этин-сиинин эрчийэн, тутан-хабан үлэлиир үлэҕэ, холобур, уус идэтигэр, иистэнньэҥҥэ олус өр кэмҥэ үөрэнэр.

Утуйа сытар киһини толкуйдуур өйө-санаата, салгын кута салайбат. Сахалар өйдөбүллэринэн утуйа сытар кэмҥэ киһи өйө-санаата, куттара этиттэн-сииниттэн туспа бараннар Үөһээ дойдуга сылдьаллар. Бу кэмҥэ киһи араас түүллэри көрүөн, ол түүллэригэр онно-манна да тиийэ сылдьыан сөп.

Киһи өйө-санаата сылайбат. Утуйа сытар кэмҥэ өй-санаа дьэ босхо баран көҥүл сылдьарын киһи түүлү көрөрө быһаарар. Бу кэмҥэ киһи бары өйө-санаата ийэ уонна салгын куттара тус-туспа баран сылдьаллар диэн этиигэ сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ эмиэ сөбүлэһэр.

Киһи сааһыран истэҕинэ өйө-санаата эбиллэн, билиитэ дириҥээн иһэр. Ол эбиллии бэлиэтинэн түүл элбиир, түүлгэ көстөр дьон куттара ордук чуолкайдык көстөллөр уонна атын киһи саҥатын арааран истии эбиллэр. Киһи өйө-санаата кырдьары, сылайары, эт-сиин мөлтөөн-ахсаан иһэрин билиммэт. Киһи куттарын өйдөрө-санаалара сааһыран истэҕин аайытын сөп түбэспэттэрэ, утарылаһаллара өссө улаатан биэрэр.

«Сүрэҕэ суох киһи утуйара элбэх буолар» диэн сахалар этэллэр. Киһи этин-сиинин баар-суох баҕа санаатынан тото аһыы-аһыы утуйа, сынньана сытыы буолар. Бу баҕа санааны киһи өйө-санаата сайдан, күүһүрэн кыайдаҕына, баһыйдаҕына эрэ аһыырыттан ураты дьоҥҥо уонна бэйэтигэр туһалаах дьыалалары, киһилии быһыылары, үлэни-хамнаһы туран оҥорор кыахтанар. Киһи утуйан туран туох эмэ туһалаах дьыалалары оҥороругар өйө-санаата этин-сиинин күһэйэр кыахтааҕа, күүстээҕэ наада. Утуйуу эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх, сиэри таһынан барбата киһилии быһыылаах киһиттэн ирдэнэр. (1,71).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.