Оҕолор төрөппүттэрин иитэллэр

Оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн ииттэххэ киһи буолууну эрдэлээн ситиһэр кыахтанар. Кыра эрдэхтэриттэн киһи быһыылаах буолууга иитиллибит оҕолор, сиэннэр кырдьыбыт, кыаммат кэмнэригэр тиийбит төрөппүттэрин кыһанан көрөр-истэр кыахтара улаатарын сахалар олохторун үөрэҕэ туһанарга ыҥырар.

Билигин ырыынак, капитализм олоҕор сэбиэскэй былаас оҥорбут халыйыыларын, токурутууларын көннөрдөхпүтүнэ эрэ ыараабыт олоххо сайдыыны ситиһэр кыахтанабыт. Ол былаас дьахталларга көҥүлү биэрбит аатыран кыра хамнастаах үлэһиттэргэ кубулуппута, олохторун сүрүн сыалын, оҕо төрөтөллөрүн уонна иитэллэрин умналларыгар тириэрдэн кэбиспитэ, аны көннөҕүнэ эрэ табыллар.

Үлэһит дьахтар бэйэтин үйэтигэр үлэлээн дуомнаан син хамнаһы өлөрөр курдук сананар, кыра туһалааҕы оҥорор, онтон оҕото суох хаалыыта кэлэр көлүөнэҕэ үлэһит илии суох буолуутугар тириэрдэрин, аймахтар, омук эстиитэ саҕаланарын биллэхтэринэ табыллар. Билигин Россия республиката маннык ыарахан балаһыанньаҕа киирэн, олохтоох үлэһиттэр ахсааннара быста аҕыйаан, кэлии үлэһиттэр элбээн иһэр кэмнэрэ кэлэн хаалла.

Дьону барыларын бэлэмҥэ үөрэтэ сатаабыт сэбиэскэй былаас эстэн, ырыынак олоҕо кэлэн баайдар үчүгэйгэ, онтон дьадаҥылар куһаҕаннарга кубулуйбуттарын, үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэриилэрэ кэлэн ааспытын тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар ааттаахтар билбэккэ сылдьаллар. Кинилэр былыргы дьадаҥы төрүттэрин кистии сатыылларыттан үлэни сайыннарыы туһалааҕын туһунан билбэтэҕэ буолаллар.

Дьон өйүгэр-санаатыгар уһун кэмҥэ иҥмит үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр эргийэн биэрэр, солбуйсар кэмнэрэ бэйэтинэн кэлэн ааспытын Россия дьоно бары биллилэр. Ол иһин сахалар “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһоонноро толору дакаастанна.

Ырыынак кэмэ кэлэн дьон кыахтара баарынан баайы-малы мунньуна сатыыллара кинилэр олохторугар ситиһэ сатыыр баҕа санааларыгар сөп түбэһэринэн олох сайдыытын үөскэтэр. Үйэлэрин тухары үлэлээн мунньубут баайдарын-малларын оҕолоро, сиэннэрэ, кэлэр көлүөнэлэрэ сатаан, табан салайан, ыскайдаабакка туһаналларын, өссө элбэтиэхтэрин баҕара саныыллара биллэрдик улаатан оҕолорун өйдөрө-санаалара туруктанарын, тулуурга уонна үлэҕэ үөрэнэллэрин ситиһэ сатыыллар.

Дьоҥҥо баайы-малы салайыы үлэтэ эбиллибититтэн оҕолору, кэлэр көлүөнэлэри иитии, үлэҕэ-хамнаска үөрэтии кытаатан, чиҥээн биэрэрэ эрэйиллэр. Дьон көрсүө, сэмэй, киһилии майгылаах, үлэни-хамнаһы кыайар кэлэр көлүөнэлэннэхтэринэ эрэ баайдара-маллара эбиллэн иһэрин ситиһэр кыахтаналларын билиэхтэрэ этэ.

Сахалар олохторун үөрэҕэр “Оҕолорум иитиэхтэрэ” диэн кэлэр көлүөнэлэргэ туһаайыллыбыт этии баар. Былыргы кэмнэргэ ыал олоҕо тупсарыгар, сайдарыгар дойду салайааччыларын өттүттэн ханнык да биллэр көмө суох буолара. Олоххо тупсууну, сайдыыны ситиһии барыта ыал күүһүнэн, кыаҕынан уонна аймахтар көмөлөрүнэн оҥоруллар кэмнэрэ бааллара. Ырыынак кэмигэр бу балаһыанньа урукку оннугар түһэн, төттөрү эргийэн кэлбититтэн оҕо иитиитэ кытаатан, үлэҕэ үөрэтии эбиискэ киирэн биэрэрэ эрэйиллэр.

Былыргы кэмнэргэ ыаллар оҕолорун кыра эрдэҕиттэн батыһыннара сылдьан тугу үлэлииллэригэр барытыгар үтүгүннэрэн үөрэтэллэрэ, туһа киһитэ оҥостоллоро. “Оҕо атаҕа – ыт атаҕа” диэн этии оҕо төрөппүттэригэр көмөлөһөр кыаҕа улаханын биллэрэр. Төһө кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэнэр даҕаны дьонугар көмөтө улаатара, бэйэтин улахан киһилии сананара эрдэттэн үөскүүрэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран оҥорор быһыыларыгар туһанара үөскээн өйө-санаата түргэнник сайдыытыгар тирэх буолара. 

Саха дьонун олохторун үөрэҕэр оҕо төрөппүтүн иитиэхтээх диэн этии былыргыттан баарын сэбиэскэй былаас кэмигэр букатын да умуннарбыттара. Кырдьаҕастар кыаммат кэмнэрэ кэллэҕинэ сэбиэскэй былаас көрүө диэн санааларын түһэрбэккэ сылдьалларын үөскэппиттэрэ. Оннук санаа үөскээн олоххо киирэригэр, ол кэмҥэ пиэнсийэ кээмэйэ сөбүгэр улахана кырдьык тириэрдэрэ.

Оҕо төрөппүтүн иитиэхтээх диэн өйдөбүл билигин умнуллан сылдьар. Атаахтаан бэлэмҥэ үөрэнэн хаалбыт биир эмэ оҕолор оннооҕор үлэлээбэккэ төрөппүттэрин бэлэмнэригэр, пиэнсийэлэригэр кыттыһан олороллоро өссө элбээн иһэрэ бэлиэтэнэр.

Оҕо улаатыытыгар төрөппүттэриттэн иэс ылан улаатар. Билигин ырыынак кэмигэр оҕо аһын, таҥаһын сыаната ыараабыта улахан уустуктары оҥордо. Дойду эмиэ көмөлөһөн оскуолаҕа босхо үөрэтиини киллэрбиттэринэн үгүстэр туһана сылдьаллар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүтүн этэрин истэ, толоро үөрэннэҕинэ бу быһыыта үгэс буолан ийэ кутугар иҥэриттэн үйэтин тухары кинилэр этэллэрин истэрэ, толороро хаалан хаалбат. Кыра эрдэҕинэ төрөппүтүгэр көмөлөһө үөрэммитэ тардарыттан кыаммат кэмэ кэллэҕинэ көмөлөһөр кыаҕа улаатарын сахалар туһаналлар.

Сахалар үөрэхтэринэн оҕо үлэҕэ үөрэниитэ көмөлөһүүттэн, тугу эмэ кыайарын аҕалан биэрэриттэн саҕаланарын туһа киһитэ буолуу диэн ааттаабыттар. Туһа киһитэ буолан үлэҕэ үөрэммит оҕо соннук үгэстэнэн хааларынан улааттаҕына үлэни кыайар кыахтанарын тэҥэ, атыттарга көмөлөһөр санаата үөскээн, үгэс буолан олохсуйар.

Бу кэмҥэ атаахтык иитиллэр, үөрэтиллэр эдэрдэр кырдьыбыт, мөлтөөбүт төрөппүттэрин быраҕан кэбиһэллэрэ элбээтэ. Ол иһин оҕо төрөппүтүн көрүөхтээх диэн сокуону Госдумаҕа ылыннылар. Аныгы сокуоннар ыгар дьайыыларын, төрөппүтүн көрөрүн-истэрин ирдиирин оҕо кыра эрдэҕинэ үлэлии үөрэммит буоллаҕына, улахан эрэйэ суох, бэйэтин баҕатынан кэриэтэ толоруон сөп.

Кыра эрдэҕиттэн атаахтаан, төрөппүттэрэ тугу оҥорбуттара барыта мин туспар оҥоруллар диэн санааҕа иитиллибит, үөрэммит оҕо бэйэмсэх санаата улаатан хааларыттан мөлтөөбүт төрөппүтүгэр көмөлөһөр, көрөр-истэр санаата суох буола улаатыан сөп.

Тугунан эмэнэн, сокуонунан ыган, хаайан бу эбиискэ курдук сананыллар үлэни оҕо ыараханынан, ыгыынан ааҕан бэрт эрэйинэн, буоллар эрэ диэн оҥоруон сөп.

Оҕо төрөппүтэ кыаммат буоллаҕына көрөр-истэр эбээһинэһэ, иитиллибит иэһин төлүүрэ, улаатан бэйэтин кыанар кэмиттэн үөскүүр. Бу улахан иэһи оҕо кыра эрдэҕиттэн билэ сырыттаҕына улаатан баран толоруон сөп. Ол иһин кыра оҕо көрүүтүгэр, ийэ кута иитиллэр кэмигэр кырдьаҕастар; эбэлэр, эһэлэр кыахтара баарынан кыттыһаллара, көмөлөһөллөрө эрэйиллэр.

Былыргы кэмнэргэ, ыраахтааҕы баарын саҕана сахалар дьахталлар олоххо аналларын билэн таба суолу тутуһаллар этэ. Оччотооҕу кэмнэргэ кыыс оҕо сааһа ситтэр эрэ эргэ тахсан, ыал буолан оҕо төрөтүүтүнэн уонна иитиитинэн аан бастаан дьарыктанара. Ол кэмҥэ олох төһө да ыараханын иһин сахалар ахсааннара эбиллэн, үлэ-хамнас сыыйа сайдан испитэ.

“Дьахтар үйэтэ кылгас” диэн этии дьахтар оҕо төрөтөр кэмэ кырдьык кылгаһын биллэрэр. Ол иһин кыыс сааһын ситээт оҕо төрөтүүтүнэн дьарыктанара олоххо аҕалар туһата элбэҕин ыал буолуу үгэстэрэ биллэрэллэр. Эр киһини төрөппүттэрин көмөлөрүнэн таба талан ылан сайдыылаах буор куттаах оҕолору төрөппүтүн, иитэн, үөрэтэн улаатыннарбытын кэнниттэн дьахтар бары үлэлэри үлэлээн, үөрэнэн, эр дьонтон хаалсыбакка эрэ олоруон сөп.

Оҕолоро ыал буолуутугар төрөппүттэр икки өттүттэн төрүччү үөрэҕин кытаанахтык тутуһан доруобуйаларын, майгыларын-сигилилэрин, үлэлэрин-хамнастарын дириҥник үөрэтэн баран быһаарыыны ылыналлара, эр киһи сайдыылаах буор куттааҕын, ычата киэҥин ырытан быһаараллара уонна кыыстарын ырааһынан, үчүгэйдик киэргэтэн, симээн эр киһиэхэ туттараллара. Саҥа ыаллар оҕолоро, кэлэр көлүөнэлэрэ доруобай, көрсүө, сэмэй, үлэни-хамнаһы кыайар уонна сайдыылаах буор куттара эр киһини утумнуур буола төрүүр кыахтаналлара. (1,16).

Сааһа ситтэр эрэ кыыс оҕо эргэ барар аналлаах. Улаатан, этэ-сиинэ ситэн иһэр кыыс оҕоҕо этин-сиинин баҕата эмиэ улахан. Ол иһин сыыһа-халты туттубатын туһугар эргэ бара охсоро табыллар. Ол барыта ыраас кыыһынан эргэ тахсан эр киһини утумнуур, сайдыылаах буор куттаах оҕону төрөтөрүгэр туһалыыр. Ону тэҥэ эдэр дьахтар оҕолонноҕуна оҕото трамбата суох төрүүрэ кыаллар. Кыыс оҕо энньэтин төрөппүттэрэ улаатан сааһа ситиэр диэри бэлэмнээн кэбиһэллэрэ улааттар эрэ эргэ барарын кыратыттан билэ сылдьарыгар тириэрдэр.

Ойох диэн ыраас кыыһынан эргэ тахсыбыт дьахтар ааттанар. Ойох эрэ эр киһини утумнуур оҕону төрөтөр. Онтон кэргэн диэн ханнык буор куттаах оҕону төрөтөрө биллибэт. Ол барыта эрдэ ханнык эр дьону кытта сылдьыспытыттан тутулуктанар.

Уол оҕо ойох ылар. Үөрэнэн, үлэлээн халыымы төлүүр кыахтанан баран ойох ылара, бу кэмҥэ буор кута сайдарынан ордук туһалаах.

Буор кут диэн хамсаныылары үөскэтэр өй-санаа төрөппүтүттэн оҕотугар утумнаан бэриллэн иһэр. Киһи араас хамсаныылары оҥорор кыаҕын буор кута сайдыыта, үөрүйэхтэргэ үөрэниитэ быһаарар. Аҕата сымса, сыыдам хамсаныылардаах этэ диэтэхтэринэ, оҕото кинини утумнаатаҕына эмиэ сыыдам хамсаныыларданарын көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр буор кута быһаарар. Күүстээх киһи оҕото эмиэ күүстээҕиттэн буор кут бэриллэн иһэрэ илэ биллэрэ.

Тустуук оҕото дьарыктаннаҕына төрөппүтүн баһыйа тустуохтааҕа дьахталлар көҥүллэринэн барбыттарыттан билигин букатын аахсыллыбат буола сылдьар. Арай З.Чукров уолаттара буор кут бэриллэн иһэрин дакаастыыллар. Атын биллэр тустууктарбытыттан кинилэри утумнуур, баһыйар тустууктар төрөөбүттэрэ биллибэт. Ол барыта аныгы дьахталлар эргэ тахса иликтэриттэн атын, тустууга суох, күүстэрэ мөлтөх эр дьону, өссө сайда илик буор куттаах эдэрдэри кытта сылдьыһаллара элбэҕиттэн төрүүр оҕолор буор куттара буккулларыттан тутулуктанар. (2,12).

Оҕо ийэ кутун иитиигэ сахалар билиилэрэ олус дириҥ уонна киэҥ, ол иһин аналлаах Кут-сүр үөрэҕин оҥорон туһаналлар. Кут-сүр үөрэҕэ оҕо өйө-санаата сайдыытын табатык быһаарара аныгы науканан сыыйа дакаастанан иһэр. Ол курдук аналлаах үөрэхтээхтэр киһи мэйиитигэр үс саастааҕар тугу билбитэ баарын булбуттара.

Оҕо улаатан иһэн киһи буолууну баһылаатаҕына, тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук табатык оҥорууну ситистэҕинэ, соннук үгэстэр үөскээннэр үйэтин тухары олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанарын сахалар тутуһаллар.

Киһилии быһыылаах киһи сиэри-туому тутуһарынан аһыныгас, харыстыыр санаата элбэҕинэн кырдьаҕас төрөппүтүн көрөр-истэр кыаҕа улаатар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга, ийэни, аҕаны ытыктыырга, үлэни-хамнаһы кыайарга үөрэннэҕинэ төрөппүтүн көрөр-истэр кыаҕа улаатарын билэн оҕолорун кыра эрдэҕинэ иитиигэ, үлэҕэ үөрэтиигэ улаханнык ылсан кыһаныахтара этэ.

Урукку холобурдары туһаннахха түөрт оҕоломмут дьахтар 20 сылынан түөрт туруу үлэһит дьону улаатыннардаҕына, бу түөрт үлэһит киһи уонна улаатан иһэр элбэх сиэннэрэ эбэлэрин, эһэлэрин кырыйдахтарына көрөр-истэр кыахтара улаатар, ону тэҥэ бэйэлэрэ кыахтаахтык үлэлээн үлэни-хамнаһы өссө сайыннарар кыахтаналлар. Бу олох үөрэҕэ “Оҕолорум иитиэхтэрэ” диэн этиинэн көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэрин билигин ырыынак ыгыылаах кэмэ кэлбитинэн хайаан да туһаныы эрэйиллэр буолла.

Ыал олоҕун сайдыыта саха дьоно урукку кэмнэртэн ыла туһаммыт суолларынан бардаҕына оҕо төрүүрэ элбээн уонна киһи буолууга иитиллэрэ тупсан аймахтар ахсааннара эбиллэн иһиитэ үөскүүр. Эдэр дьахталлар төрүүр кыахтара улаханыттан, үгүстүк төрүөхтэрин сөбүттэн сааһырдахпытына, кырыйдахпытына оҕолорбут иитиэхтэрэ диэн санаанан салайтардахтарына элбэх оҕону төрөтөр кыахтаналлар уонна оҕону көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ тупсан үлэһит, үлэни кыайар эдэрдэри элбэттэхтэринэ аймахтар, ону тэҥэ омук сайдар кыаҕа улаатар.

Кыргыттары эдэр эрдэхтэринэ үлэлэппэккэ, уһуннук үөрэппэккэ саастарын ситтэллэр эрэ эргэ биэрии, бу оҕолонуу дьыалатыгар тупсарыыны түргэнник киллэриэ этэ. Дьахтар элбэхтик оҕолонноҕуна эрэ, этин-сиинин бары баҕа санаалара туолаллар, оҕоломмут дьахтар тупсан иһэрин дьон таба көрөллөр. Ону тэҥэ оҕолоро улаатан кинини иитэр кыахтаннахтарына олоҕо көнөрүн, тупсарын биллэҕинэ, оҕо төрөтүүтүн кыайар кыахтанар. “Оҕолорум иитиэхтэрэ” диэн этии элбэх оҕону төрөтүүнү таһынан кыра эрдэҕиттэн киһилии быһыыга, көрсүө, сэмэй буолууга, үлэҕэ-хамнаска үөрэтиигэ иитэр суолтата улаханын урукку кэмҥэ табан туһаналлара. (3,15).

Оҕолор элбээтэхтэринэ иитиилэрэ, үөрэтиилэрэ бэйэтэ табыллар, киһилии суолунан барар кыахтанар. Улахан оҕо улаата охсон төрөппүттэригэр көмөлөһөрө кыанар кэмиттэн ыла саҕаланар, үлэһит, салайааччы буола улаатар кыахтанар. Элбэх оҕолор түмсүүлээх, эйэлээх, аһыныгас, бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөһөр кыахтара улаатар, үлэни-хамнаһы кыра эрдэхтэриттэн баһылааннар өйдөрө-санаалара, буор куттара сайдар. Элбэх оҕолоох, сиэннээх төрөппүттэр кырдьар саастарыгар сынньалаҥнык, сылааска сытар кыахтаналлар.

Кэлэр көлүөнэлэр төрөөн, улаатан иһиилэриттэн кырдьаҕастар солбуллан, дьон уларыйан иһэллэр. Олоххо улахан уопуттаммыт кырдьаҕастар “Кэс тылы” этэн эдэрдэр олоххо уларыйыыны, саҥаны айыыны киллэрэллэрин үөскэтэллэр. Көлүөнэлэр солбуйсууларыгар өй-санаа уларыйара түргэтиир, саҥа, тупсарыы киирэн иһэринэн эргэни уларытар кэмэ кэлэр.

“Киһи күннээх, балык ыамнаах” диэн өс хоһоонун эдэрдэр билэллэрэ, туох барыта бэйэтин кэмигэр сөп түбэһэрин олохторугар туһаналлара эрэйиллэр. Эдэр, кыанар эрдэххэ кыайа-хото үлэлээн баайы-малы мунньунары, оҕолору төрөтөн, киһи быһыылаахтык иитэн улаатыннарары хойутаппат туһугар, бу өс хоһоонун айбыттар.

Оҕо төрөөн улаатыыта элбэх үлэттэн, булууттан-талыыттан кыаллар уонна уһун кэми ылар. Оҕо бэйэтэ үлэһит буолуор диэри төрөппүттэрин бэлэмнэригэр сылдьарыттан кинилэргэ элбэх иэскэ киирэрин иэстээх киһи кыра эрдэҕиттэн билэ сылдьара ордук.

Былыргы кэмнэргэ оҕо улаатан иһэн кыайар үлэтин үлэлээбитинэн, дьонугар көмөлөспүтүнэн барара. Оҕоҕо улахан киһи өйө-санаата, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанара, саҥа улаатан истэҕинэ төрөппүттэригэр көмөлөһөрүттэн, үлэлиириттэн киирэн олохсуйара ордук табыллар. Үлэлии үөрэммит оҕо улахан киһи буолууну, ол аата тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорууну эрдэлээн ситиһэр кыахтанар.

Кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэммит оҕо саҥа улаатан иһэн төрөппүттэригэр көмө, туһа киһитэ буолан барар. Ыал улахан оҕото кыра бырааттарын, балыстарын көрүүгэ-истиигэ кыаҕа баарынан көмөлөһө сылдьара, кини аһыныгас буолан, кыаҕа суохтарга көмөлөһөр санаата улаатарын үөскэтэр. Кыралар улахан оҕону үтүктэн кини курдук майгыланан улааталлара, төрөппүттэрэ кыаммат кэмнэрэ кэлэригэр  көмөлөһөр кыахтарын улаатыннарар.

Аһынар санаа оҕоҕо кырдьаҕас, кыаммат төрөппүттэргэ көмөлөһөр санаа киирэриттэн үөскүүр, улааттаҕына бу санаата кинилэри көрөр-истэр кыаҕы биэрэр. Атаахтык иитиллэн төрөппүттэрин бэлэмнэригэр үөрэнэн хаалбыт оҕоҕо атыттары кыратык да аһынар санаата киирэн көрбөт, хата бэйэмсэх санаата улааппыта бэйэтин аһынар санаата улаатыытын үөскэтэрэ ыарахан диэн ааттанар үлэни үлэлээбэтигэр тириэрдэр. Төрөппүттэрин быраҕар, кырдьаҕастар дьиэлэригэр олохтуур эдэрдэргэ аһынар санаа диэн баара биллибэт.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн ыҥырыы төһө да үчүгэйдик иһиллибитин иһин, оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ сыыһаны, халыйыыны, бэлэмҥэ үөрэтиини киллэрбитэ. Бу ыҥырыыны киэҥник туһананнар оҕолор барылара атаахтык иитиллэр этилэр. Бу оҕолор улаатан баран үлэни кыайбаттарыттан, хамнас кыра диэн мыынаннар табыллан үлэлээбэттэриттэн, үлэ оҥорон таһаарыыта түспүтүттэн сэбиэскэй былаас бэйэтэ эстибитэ. (4,117).

Онон “Элбэх оҕолоох буолуу дьол” диэн сахалар үөрэхтэрэ омук сайдыытыгар, ахсаана эбиллиитигэр, үлэни-хамнаһы кыайыытыгар ылар оруола ураты улаханын билиниэхпит этэ.

Туһаныллыбыт литература.

1. “Туймаада” хаһыат. №135. 17.01.2013.

2. “Туймаада уоттара” хаһыат. №94. 29.03.2012.

3. Каженкин И.И. Үлэ – олох үөрэҕэ. – Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. – 100 с.

4. Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу үгэстэрэ / Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.