Оҕо өйө-санаата сайдыыта

Саха дьонун олохторун үөрэҕэр оҕону ийэ уонна аҕа бэйэлэрин үтүгүннэрэн, батыһыннаран иитэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарга үөрэтэн, киһи буолууну ситиһиннэрэллэр. Бу үөрэх билигин таҥара үөрэҕэр кубулуйан сылдьар. Таҥара үөрэҕэ оҕо өйө-санаата сайдыытын салайар.

Оҕо төһө эдэриттэн киһи буолууну ситиһэр даҕаны олоҕор оҥорор ситиһиилэрэ элбээн тахсаллар. Киһи буолууну ситиспит оҕо киһилии майгыланан, сыыһа-халты туттубакка олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.

Оҕо өйө-санаата сайдыыта улахан киһи өйүттэн-санаатыттан улахан уратылаах; кыра эрдэҕинэ аан маҥнай буор кута хамсаныыларынан эрчиллэр, ийэ кута үгэстэринэн иитиллэр, үгэстэри үөскэтинэр, онтон улаатан истэҕинэ салгын кута сайдан, үөрэҕи ылынан үөрэтиллэр. Кыра эрдэҕинэ бэйэтин салайар ийэ кута, үгэстэрэ саҥа үөскүүллэринэн улахан киһиттэн тосту уратыланар. Оҕо иитиитэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ, айылҕа тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэрин хайаан да туһаныы эрэйиллэр:

1. Үчүгэй, киһилии иитиилээх. Аан маҥнай үчүгэй, туһалаах быһыылары оҥотторо үөрэтэн, оннук үгэстэри иҥэрэн ийэ кутун үчүгэй быһыылары оҥорорго ииттэххэ, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар.

2. Куһаҕан иитиилээх. Куһаҕан быһыылары оҥорорун тохтоппокко, олору элбэхтик оҥорон куһаҕан үгэстэнэн хааллаҕына, куһаҕан быһыылаах киһиэхэ кубулуйарыттан сэрэннэххэ табыллар. Сыыһа-халты, атаахтык иитэн кэбистэххэ “Атаах оҕо өйө-санаата түктэри” диэн этиигэ сөп түбэһэн хааллаҕына, улааппытын кэннэ төрөппүттэрэ эрэйдэниэхтэрин сөп. Оҕо өйө-санаата сайдыытын уратыларын хас биирдии төрөппүт билэн оҕотун иитиитигэр туһаннаҕына, киһи быһыылаах кэлэр көлүөнэлэнэн аймахтара салгыы сайдан иһэрин ситиһэр кыахтанар.

Оҕону кыра эрдэҕинэ сыыһа-халты иитэн кэбиһии сахалыы атаахтатыы диэн ааттанар уонна оҕо улааппытын кэннэ өйө-санаата түктэри барыытыгар тириэрдэриттэн төрөппүттэр эрдэттэн сэрэнэллэрэ, харыстаналлара эрэйиллэр. “Атаах оҕо өйө-санаата түктэри” диэн былыргылар этиилэрэ туохтан тутулуктанан үөскээбитин биһиги бу үлэбитигэр ырыттыбыт.

Оҕо иитиитэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһа сылдьыыны эрэйэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ куһаҕан быһыылары оҥорорун төрөппүтэ, иитээччитэ тохтоппотоҕуна, ол быһыыларын элбэхтик оҥорон, олоро үгэскэ кубулуйан иҥэн хааллахтарына, куһаҕан майгылаах, куһаҕан быһыылары оҥорор кыахтаах буола улаатарыттан төрөппүттэр сэрэниэ этилэр. Куһаҕан быһыылары оҥоруу оҕо өйүгэр-санаатыгар улахан угуйар дьайыылааҕынан, бу быһыылары оҥорботугар үөрэтии, төрөппүт оҕотун үчүгэй киһи оҥорор баҕатыттан, кыаҕыттан тутулуктанар.

Оҕо ийэ кутун иитии икки өрүттээх. Кыра оҕо үчүгэй быһыылары оҥордоҕуна уонна олорун элбэхтэ хатылаатаҕына, үчүгэй үгэстэр үөскээннэр иҥэннэр ийэ кута иитиллэр, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар, онтон куһаҕан үгэстэри бэйэтэ оҥорон иҥэриннэҕинэ куһаҕан быһыылаах, майгылаах буолан хаалан төрөппүттэрин хомотуон сөп. Оҕону иитии икки өрүттэнэн тахсара ити быһаарыыга олоҕурар.

Омук сайдан, күүһүрэн, үлэни-хамнаһы кыайара оҕону кыра эрдэҕинэ иитииттэн, улаатан истэҕинэ үлэҕэ-хамнаска үөрэтииттэн быһаччы тутулуктаах. Сайдыыны ситиһии аҥардастыы үөрэхтээһинтэн эрэ кэлэрин курдук сэбиэскэй былаас саҕанааҕы сыыһа үөрэтии, аныгы ырыынак кэмигэр тохтоотоҕуна, үлэни-хамнаһы кыайааччы эдэрдэри элбэтиигэ тириэрдэрэ эрэйиллэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр оҕону иитиини сыыһа хайысханан ыыппыттарын билигин “айыы үөрэҕэ” салҕаан иһэрэ хомолтолоох. “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн ыҥырыыны тутуһуу, барыта бэлэмҥэ үөрэтии, маанылааһын, киһиргэтии, “айыы үчүгэй” диэн үөрэтии оҕону атаахтык иитиигэ тириэрдэрин, өйүн-санаатын аһара ыытарын, дьон билбэттэрин, айыыны оҥоро сатаан сыыһа-халты туттунарын, быстах быһыыга түбэһэрин элбэтэрин төрөппүттэр биллэхтэринэ табыллар.

Билигин ырыынак олоҕор төрөппүттэр оҕолоругар көрдөбүллэрэ улаатан, чиҥээн биэрэр. Ханнык эрэ баайы-малы үйэлэрин тухары үлэлээн мунньуммут төрөппүттэр оҕолоро, бу баайдарын-малларын ыспатыгар-тохпотугар, үлэлээн-хамсаан кыаҕа баарынан элбэтэригэр кыһаналлара лаппа улаатта. Үлэһит дьон оҕолоро бэлэмҥэ, мааныга үөрэнэн, атаахтык иитиллэрэ аҕыйаан иһэр.  Кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара тупсан көрсүө, сэмэй майгыланар кыахтара, үлэлээн омуктарын сайыннараллара сыыйа эбиллэр.

Ыалларга баайдара-маллара эбиллэн иһиититтэн төрөппүттэр оҕолоро өйө-санаата туруктаах, көрсүө, сэмэй, үлэни-хамнаһы кыайар буола улаатыахтарын баҕарар санаалара ырыынак кэмигэр биллэрдик улаатта. Оҕо өйө-санаата туруктаах буола улаатыытын ситиһии кыра эрдэҕинэ атаахтаппакка эрэ, үчүгэй быһыылары оҥорууга ийэ кутун ииттэххэ, үөрэттэххэ, туһа киһитэ оҥорон үлэҕэ-хамнаска сыһыардахха ситиһиллэр кыахтааҕын төрөппүттэр билэн туһаныа этилэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥоруу түмүгүнэн билигин төрөппүттэр таҥара үөрэҕин туһатын туһунан соччо билбэттэр, билэ сатаабаттар. Таҥара үөрэҕэ диэн оҕо улаатан, сайдан иһэр өйүн-санаатын олоххо таба суолунан салайан биэрэр үөрэх буолар. Сэбиэскэй былаас оҕону иитиини атаахтатыыга тириэрдэн кэбиһэн, үлэ-хамнас кыаттарбата үөскээн, бу былаас бэйэтэ эстибитин таба өйдөөтөххө табыллар.

Өй-санаа үөрэхтэрин тус-туспа араарыыга нууччалар таҥаралара “бог” диэн ааттанарын арааран билии эрэйиллэр. Онтон таҥара диэн сахалар бэйэбит таҥарабыт, оҕолору үөрэтэр өй-санаа үөрэхпит буолар. Бу үөрэх олус былыргы кэмнэртэн, нууччалар православнай таҥаралара өссө үөскүөн быдан инниттэн “тенгрианство” диэн аатынан Сибииргэ киэҥник тарҕаммыта биллэр.

Сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһуу эрэ оҕону кыра эрдэҕинэ таба иитэн киһи быһыылаах буолууга тириэрдэрин төрөппүттэр билэн туһаныа этилэр. Сахалыы таҥара үөрэҕин туһаммакка эрэ кэлэр көлүөнэлэри киһи буолууга иитии кыаллыбат, халыйыыга, атаахтатыыга тиийэн хаалыан сөп.

Оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ сахалар туттар ньымалара, кут-сүр үөрэхтэрэ арҕааҥҥы, эстэн эрэр омуктар үөрэхтэринээҕэр ордук, туһата улахан. “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн сахалыы өс хоһоонун тутуһан иитиллибит, үөрэтиллибит туруктаах, тулуурдаах өйдөөх-санаалаах, үлэни-хамнаһы кыайар кэлэр көлүөнэлэр эрэ омугу сайдыыга тириэрдэллэрин билэн туһаныы эрэйиллэр. (1,3).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.