Киһиргэтии

Киһиргэтии диэн оҕону, киһини сыыһа-халты туттунууга үтүрүйүү буолар.

Тыл суолтатын сатаан туһаныыга олоҕурбут үгэс сахаларга баар. Ол үгэс тугу да «Быһа этимэ» диэн кынаттаах этиигэ олоҕурар. Бу этии киһи киһиргэс буолуутуттан тугу да ситэ сыаналаабата үөскээн тахсарыгар олоҕурар. Эдэр эрдэххэ олоҕу ситэ билбэттэн, куһаҕаны эбэтэр үчүгэйи ситэ араарбаттан быстах суолга киһиргэнэн, быһа этинэн кэбиһии үөскүөн сөп.

Быһа этинии киһиргээһинтэн эбэтэр ситэ билбэттэн, тиэтэйииттэн үөскээн тахсар өйдөбүл. Дэбдэйэн, чабыланан тугу эрэ, барыны мин кыайабын, хотобун диэн санаа киириититтэн, уруттаан улаханнык этиниини «Быһа этинии» диэн ааттыыллар. Киһиргэс буолуу хаһан эмэ син биир быһа этиниигэ тириэрдэр.

Атын киһини аһара хайҕааһын, олус киһиргэтии «Быһа этии» буолар. Аһара хайҕааһын киһиэхэ киһиргиир санааны үөскэтэн, аһара бара сылдьар киһиэхэ кубулутарыттан итинник ураты өйдөбүллэнэр.

Үгүс төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн киһиргэтэ үөрэтэллэр. «Мин оҕом олус үчүгэй», «Мин оҕом, кыайар буоллаҕа» диэн этии киһиргэтиигэ тэҥнэнэр. Киһиргэс буолан хаалбыт киһиттэн киһилии киһи тахсара аһара уустук. Куруук аһара бара сылдьарыттан үчүгэйи куһаҕаҥҥа кубулутара элбиир. Аны тугу эмэ бэйэтэ оҥороору гыннаҕына хайгыы, дэбдэтэн биэрэ сылдьыы наада буолар. Киһиргэтэ сырыттахха киһи көтүмэх, барытын үрдүнэн-аннынан оҥоро охсон хайҕабыл ыла охсор санааланар. Киһиргэтэн үөрэтиллибит киһи аанньа ахтан үөрэммэт, тугу үөрэппитэ үксэ үрдүттэн буолар уратылаах.

Боччумнаан, ымпыктаан-чымпыктаан үөрэнии билии дириҥник иҥэригэр тириэрдэр. Ылынан үөрэнии, үөрэх эрэйдээхтик да киирбитин иһин, хаһан да умнуллубат гына иҥэринэн уратыланар.

Кыра оҕо киһиргээтэр эрэ туох үчүгэйгэ үөрэммитин соҕотохто умнан кэбиһэр, өйүн дуома көтөр, хараҕын иччитэ суоҕунан мээлэ көрөр уонна өссө ким эрэ киһиргэтэрин кэтэһэр. Киһиргэтэн, дэбдэтэн биэрэн истэх аайы аһара бара турара киирэн иһэр. Ити иһин киһиргэс киһини «Киһиргэтэн, дэбдэтэн биэрэн баран тугу баҕарар оҥотторуохха сөп» диэн этэллэр.

Кыра оҕону киһиргэтии, эккэлэтэ үөрэтии ордук куһаҕан содуллаах. Оҕолоро кинилэри ахтарын, сөбүлүүрүн бэлиэтээн көрдөрөөрү «Оҕом сайыһар ээ» диэн аны сайыһарын киһиргэтэн кэбиһэллэр. Оҕолоро сайыһара ордук эбиллэн, ытаан-хайаан аһара баран хаалар. Кыратык да дөлбү түспүт оҕону «Оҕом буорайда» диэн этэри кытта тэҥҥэ ытаан тоҕо барара ити этии табатын бигэргэтэр.

Оҕону иитиигэ ордук куһаҕан быһыынан «Оҕом охсуолуур, тэбиэлиир» диэн бэлиэтээн киһиргэтии буолар. Ол тэптэрэн биэрииттэн оҕо тугу, кими, хаһан охсуолуура ордугун быһааран билбэт буоларга үөрэнэр. Киһи киһиэхэ сыһыаныгар урут сутуруга тиийэ сылдьар киһиэхэ кубулуйар кутталланар.

Хайҕааһын диэн үчүгэйи сөбүн көрөн бэлиэтээһин аата. Хайҕабылы сатаан тулуйарга эмиэ тулуурдаах буолуу наада. Аһара баран хайҕааһын киһиргэтии диэн ааттанар. «Киһиргэс киһи» диэн бэлиэтээһин ыйаммыт киһитэ элбэх уу-хаар кэпсээннээх, халы-мааргы соҕус майгылаах, мин да мин дэммит, кыраҕа, кыайарыгар урут түһэ сылдьар киһи буолар.

«Дэбдэҥ» диэн арыычча киһиргэскэ тиийбэт эрээри сотору-сотору буолан ылыталыыр хайҕаныыны уйбатын бэлиэтэ. Кыра да хайҕааһынтан өрө эккирээн туран кэлэр киһини «Эмиэ дэбдэҥнээн эрэр»,- диэн этэн тохтото түһэн, туормастыы, уоскута сатыыллар.

Ханнык баҕарар оҕо хайҕанарын аһара сөбүлүүр. Мэниктиир оҕону киһиргэтэн «Герой киһи» диэн хайҕаан биэрдэххэ аһара баран мэниктээччи. Хайҕаан, киһиргэтэн биэрии сөптөөх кээмэйдээх буолуохтааҕа, аһара барбата, оҕо майгыныттан тутулуктааҕа наада. Оҕону куруук хайҕаан биэрэ үөрэттэххэ, аны хайҕабыла суох тугу да оҥорбот буолан хаалар уратылаах. Хайҕалга үөрэнии сотору-сотору тэптэрэн, киһиргэтэн биэриигэ наадыйарыгар тириэрдэр.

Киһиргээһин диэн куһаҕан кэмэлдьигэ киирсэрин бэлиэтиир этиинэн: «Хантайан туран силлээмэ, хараххар түһүөҕэ» диэн баара буолар. Киһиргэс киһи бэйэтин кэпсэнэригэр хантаарыҥныыр уратытын билэн арыычча бэттэх, дьон диэки көнөтүк туттан көһүннүн диэн саха дьоно сэрэтэн этиилэрэ итинник.

Ыт оҕотун «Чээн» диэн киһиргэттэххэ букатын өйө көтүөр диэри үөрэр, эккэлээ да эккэлээ, ойуоххалаа да ойуоххалаа, кутуругун сыыһын салыбытат да салыбырат буолар, өйүн-санаатын туома букатын да көтөр. Кыра оҕону эмиэ киһиргэттэххэ, аһара бара сылдьара соҕотохто эбиллэр.

Элбэх үлэһит оҕолору ииппит төрөппүттэр оҕону үөрэтиигэ аһара хайҕааһын, киһиргэтии олус буортулааҕын бэлиэтииллэр. Киһиргии үөрэммит оҕо улааттаҕына даҕаны киһиргэтэ сылдьыыга наадыйар. Олоххо көрсөр уустуктарга кыайан сөптөөх быһаарыыны кыайан булуммат киһи буола улаатар. Ким эрэ киһиргэтэрин кэтэһэн ордук түргэнник биллэ-көстө сатааһын, эмискэ байа-тайа охсуу диэки охтон хааларыттан быстах суолга киирэн биэрэрэ элбиир.

Саха дьоно «Оҕонон оонньоомо» диэн кытаанах этиилээхтэр. Бу этиини биир эмэ оҕолоох ыаллар букатын умнан кэбистилэр. Оҕолорун маанытык таҥыннара-таҥыннара, киһиргэтэ-киһиргэтэ, бары үчүгэйин барытын көрдөттөрө оонньууллар. Биир оҕолорун бэйэлэрин саататарга анаан оонньуур оҕо оҥостоллор. Оҕо сотору улаатан бэйэлэрин курдук улахан киһи буолан тахсыа, туспа ыалы үөскэтиэ диэн санаа хата мааны төрөппүттэрбитигэр киирбэт. Оонньуур оҕо кими эмэ саататаары араас дьээбэни булан оҥорорго бэрт буола улаатар.

Киһиргэс буола иитиллибит киһи арыгыһыт буолар куттала улахан. Арыгы иһиитэ өйү-санааны дэбдэҥнэтэн, дьалкытан киһиргииргэ олук буолар. Арыгы иһэн холуочуйуу кэнниттэн киһиргээһин ордук табылларынан арыгы иһиитэ элбиир. Арыгыны элбэҕи иһии сыыйа-баайа арыгыһыт буолууга тириэрдэр.

Оҕо боччумнаах, бэйэтин билинэр, дуоспуруннаах буола улаатарыгар төрөппүттэрэ кинини убаастаан, улаатан иһэр киһи, бэйэтэ ыал ийэтэ эбэтэр аҕата буолуо диэн олох кыра эрдэҕиттэн бэлэмнээн, оҕолорун ытыктаан сыһыаннаһаллара, киһиргэппэттэрэ олус наадалаах. (1,21).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.