Пассионарийдар

Пассионарийдар диэн бас-баттах майгылаах, киһи быһыытын аһара туттунар кыахтаах дьон ааттаналлар.

Л.Н.Гумилев омуктар олохторун, сайдыыларын уонна мөлтөөһүннэрин үөрэтэригэр пассионарийдар диэн тылы, өйдөбүлү киллэрбитэ, омук сайдыытыгар ылар оруолларын арыйбыта. Кини быһаарыытынан пассионарийдар диэн олоххо сайдыыны, уларыйыыны киллэрэ сатыыр, бэйэлэрин олохторун соччо сыаналаабат, харыстаабат дьоннор. (1,407). Бу икки омук дьоно холбоһууларыттан үөскээбит, бааһынайдар, хайа да төрүт омуктарын олохторун үөрэҕин ситэ ылыммаккалар, үйэлээх үгэстэргэ үөрэммэккэлэр, туруга суох өйдөөх-санаалаах дьоҥҥо кубулуйан, олохторугар улахан уларыйыылары киллэрэллэрин автор бэлиэтээн суруйбута. Төһө да тупсаран пассионарийдар диэн эппит иһин, бу дьон бас-баттах иитиилээхтэр диэн сахалыы ааттаналлара өйдөрүгэр-санааларыгар уонна оҥорор быһыыларыгар ордук сөп түбэһэр.

Омукка маннык бас-баттах иитиилээх, быстах өйдөөх-санаалаах дьон элбээтэхтэринэ биир-икки көлүөнэнэн өбүгэлэрэ муспут баайын-малын ыһан-тоҕон, матайдаан бүтэрэллэрин тэҥэ, улуу аҕаларын баҕа санааларын сиргэ-буорга тэпсэннэр государстволарын ыһарга кытта тиийиэхтэрин сөп. (2,215).

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ эдэрдэр өйдөрө-санаалара сайдыытын быһаарыыта Л.Н.Гумилев пассионарнай дьонун өйдөрүн-санааларын өссө дириҥник, сиһилии ырытыыга ордук сөп түбэһэр:

1. Омук атын омукка холбоһуутуттан үөскээн тахсар саҥа омуктар төрүт омуктарын олохторун үөрэҕин, үгэстэрин дириҥник иҥэриммэттэриттэн, өйдөрө-санаалара туруга суох буолуутуттан, саҥаны айыыны, урут суоҕу айа, оҥоро сатыыллара элбиир.

Саҥа үөскээн, ахсааннара эбиллэн иһэр омук икки омук тылынан тэҥҥэ саҥаран улаатарынан хайа да төрүттэрин олохсуйбут үгэстэрин ситэ-хото билбэт, хайаларын да тутуспат дьон буолан тахсыахтарын сөп.

2. Ийэ уонна аҕа, тус-туспа омуктар оҕолоругар тус-туспатык этэн үөрэтиилэриттэн, киһилэрэ хайаларын да этиилэрин ылыммат, толорбот буола улаатара элбэх. Бэйэтин саҥа сайдан иһэр өйүнэн-санаатынан быһаччы салаллыыта сиэргэ-туомҥа сөп түбэспэт быһыылары элбэхтик оҥороругар тириэрдэр. «Дерибастар» оҥорор быһыылара киһи оҥорор быһыыларыгар, сиэргэ сөп түбэспэтин, таһынан барарын А.Поскачин «Кыым» хаһыакка суруйар. (3,40).

3. Оҕону атаахтатан, маанылаан, киһиргэтэн иитии өйө-санаата аһара барарын үөскэтэн бэйэтэ ханнык баҕарар быһыытын оҥороругар аһара, сыыһа-халты туттуна сылдьарын элбэтэр.

Бу быһаарыылар пассионарнай дьон үөскүүр төрүттэрин билиигэ олук буолаллар. Ийэ кута үчүгэй иитиитэ суох, үгэстэргэ үөрэммэтэх эдэр киһи олоҕун сыаналаабат, барыга бары аһара туттар майгылаах буола улаатар, туох эмэ, бэйэтигэр туһалаах сыалы ситиһэргэ сананнаҕына ханнык да мэһэйдэртэн иҥнибэт, тоҕута түһэн иһэр майгыланар.

Билигин «дерибастар», «маргиналлар», «трудные подростки» диэн ааттыыр бэрээдэгэ суох эдэрдэрбит кыра эрдэхтэринэ атаахтык, бас-баттах иитиллибиттэрэ таайан итинник сиэрэ суох быһыыланыыга тиийэллэр. Кыра эрдэхтэринэ атаахтыылларыттан сиэр-туом, бэрээдэк, киһи оҥорор эбэтэр оҥорбот куһаҕан быһыыта диэн өйдөбүллэргэ иитиллибэтэх, үөрэтиллибэтэх эдэрдэргэ тугу барытын, бастарыгар туох быстах санаа көтөн түспүтүн, саҥаны айыыны оҥороллоро көҥүллэнэр курдук саныыллар уонна бэйэлэрэ оннук оҥорон иһэллэриттэн куһаҕан быһыылары элбэтэллэр.

Ийэ кута үчүгэй үгэстэргэ иитиллибэтэх, үөрэтиллибэтэх эдэр киһибитигэр синэ биир, хайата; үчүгэйэ да куһаҕана да буоллар оҥорон иһэр кыахтанар. Үчүгэй үгэстэрэ суоҕуттан кинини туох да туормастаабат, кэмсинэр санаа да, суобас да суох киһитэ буолар.

Аҕыйах ахсааннаах омукка элбэх пассионарнай дьон баар буолууларын үөскэтии омук өссө аҕыйыырыгар тириэрдэр кыахтаах. Туох эмэ үчүгэйи, саҥаны оҥорон олоххо киллэриэхтээх, бастаан иһэр өйдөөх-санаалаах эдэрдэр элбэхтик быстах быһыылары оҥоруу диэки салалыннахтарына, аныгы демократия сокуоннарыгар сөп түбэспэт быһыылары элбэхтик оҥороннор туоратыллар кыахтаналлар.

Дьахталларбыт аһара үөрэхтээһинтэн бэйэлэрин көрүнэллэрэ, ордук сананаллара таһынан баран, эргэ баралларын, оҕо көрөн эрэйдэнэллэрин хааллардылар. Ыал буолан быр-бааччы олорон элбэх сайдыылаах, өйдөөх оҕолору төрөтүөхтэрин оннугар бары куоракка мунньустан эмньик саастарын аһаран кэбиһэллэрэ, хаарыан үөрэҕи-билиини баһылыахтарын, үлэни-хамнаһы кыайыахтарын, омукпутун сайыннарыахтарын сөптөөх кэлэр көлүөнэлэрэ суох хааларбытыгар тириэрдэллэр.

Сайдыыны ситиспит Европа дойдуларыгар дьахталлар тэҥ бырааптанан көҥүл барбыт курдук сананыыларыттан төрөөбөт, бэйэлэрин эрэ иннилэрин урутаан көрүнэллэриттэн, бу дойдулар олохтоох дьоннорун ахсааннара аҕыйаан иһэр. Ахсааннара элбээбититтэн саҥа сирдэргэ тарҕанан иһэр кэлии дьон, «варвардар» тоҕо сууллан кэлэн, бу дойдулары баһылааһыннара саҕаланыыта, дьон олоҕор улахан уустуктары үөскэтэр.

Былыргы Рим империятын сууллуутун саҕаттан дьон сайдыыны ситиһиилэрэ улахан долгуннар курдук үрдээн кэлэ-кэлэ намтыыр кэмнэрдээх. Омук атын омуктуун холбоһууларыттан, «хааннарын тупсарыыларыттан» элбэх ахсааннаах үгүс саҥаны айыылары оҥоро сатыыр пассионарнай дьон баалларыттан уонна урукку олох сиэрин-туомун тутуспаттарыттан, олоҕу уларытыыга туруналларыттан тахсар олох сайдыы диэки хамсааһынын үөскэтэллэриттэн буолар.

«Өрө көрбүт», «Өрөпөөн» диэн сахалар харахтара олоҕо суох, мээлэнэн мэндээриччи өрө көрбүт, «Көҥүлүнэн барбыт», «Халлаан хабарҕатынан, муора тобугунан» иитиилээх эдэр дьону ааттыыллар. Бу дьон бэлэми булууга-талыыга урутаан түһэллэрэ, ханнык да сиэри-туому билиммэт буола улаатыылара, бэйэлэрин олохторун кыратык да сыаналаабаттара олоххо араас хамсааһыннары, өрө барыылары үөскэтэллэригэр, сыыһа-халты туттунан алдьатыыны элбэтэллэригэр тириэрдэр.

Төрөөбүт омуктарын тылын, үгэстэрин кыра эрдэхтэринэ иҥэриммэтэх, атын омук тылын, үөрэҕин баһын-атаҕын эрэ билэр, туһанар, сахалыы эттэххэ бас-баттах иитиилээх дьону Л.Н.Гумилев пассионарнайдар диэн ааттаабыта.

«Өрө барыы» диэн сахалыы этииттэн революция диэн тыл нууччаларга үөскээбитэ. Олоххо аһара өрө барар иитиилээх дьон аҕыйах буоллахтарына, олох биир тэҥник, долгуйбакка эрэ баран, устан иһэр кыахтанар.

Омукка элбэх бас-баттах иитиилээх, пассионарнай дьон элбээтэхтэринэ ханнык эрэ хамсааһыннар, өрө барыылар, өрө туруулар кэлэллэр. (4,12).

Туһаныллыбыт литература

1. Л.Н.Гумилев. Этногенез и биосфера Земли. – М.: Танаис ДИ-ДИК, 1994. – 544 с.

2. Кривошапкин А.И. Евразийский союз. – Якутск: Бичик, 1998. – 240 с.

3. “Кыым” хаһыат. Ахсынньы 4 күнэ 2008 с. 48.

4. "Туймаада уоттара" хаһыат. №15. 14.07.2010.