Попов Федор Кузьмич туһунан

Ф.К.Попов сэриигэ оҥорбут хорсун быһыыта

Сахалартан бастакынан Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын сүкпүт Федор Кузьмич Попов 2021 сылга 100 үбүлүөйдээх сааһын туолар. Ийэ дойду уонна норуот көҥүлүн иһин уонна дьолун туһугар олохторун толук уурбут хорсун уолаттарын ытык өйдөбүнньүк мэлдьитин тыыннаах уонна үтүмэн үйэлэргэ холобур буолар. 1942 сыл бэс ыйын 24 күнүгэр Сүөдэр аармыйаҕа ыҥырыллар бэбиэскэни туппута. Бастаан Молотов, кэлин Свердловскай уобалаһын Камышлов куорат таһыгар Алтайскай байыаннай лааҕырга автоматчик буоларга үөрэммитэ. 1943 сыл иккис аҥарыгар фроҥҥа тиийэр. Онно 81-с стрелковай дивизия 3-с стрелковай ротатыгар автоматчигынан сылдьар. Хас да самнарыылаах кимэн киириилэр кэннилэриттэн өстөөх Днепр уҥуор быраҕыллыбыта. 81-с дивизия Любеч сэлиэнньэтин арҕаа өттүгэр өстөөхтүүн сэриилэһиигэ хорсун быһыыны көрдөрөр. Ф.К.Попов 1943 с. алтынньы 10 күнүгэр охсуһуу толоонугар дьоруойдуу охтон Белоруссия Гомель уобалаһын Глушец дэриэбинэҕэ бырааттыы ииҥҥэ көмүллүбүт. Кэлин буойуттар кырамталарын ити уобалас Деражичи сэлиэнньэтигэр көһөрөн илдьэн көмпүттэр. Деражичига 1200-тэн тахса буойуттары кытта биир сиргэ 7 Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойдара, олорто биирдэстэрэ – Саха сирин чулуу уола Ф.К.Попов өйдөбүнньүктэригэр дьон-норуот сүгүрүйэр. 1944 с. тохсунньу 15 күнүгэр ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Ыйааҕынан Ф.К.Поповка Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аата иҥэриллибитэ. Саха норуота, Баатара нэһилиэгин олохтоохторо оччолорго бэйэлэрин албан ааттаах уоллара өлбүт сураҕын ыар кутурҕанынан көрсүбүттэрэ. Федор уһулуччулаах хорсун быһыытыгар, дьоруойдуу өлүүтүгэр эппиэттээн, кини биир дойдулаахтара, II Баатара нэһилиэгин холкуостаахтара “Дьоруой саха Попов Федор Кузьмич” диэн танк оҥоһуллуутугар анаан үбү хомуйууну саҕалаабыттарын Мэҥэ Хаҥалас оройуонун бары үлэһиттэрэ иилэ хабан ылбыттара. Сотору буолаат: “Якутская АССР село Майя. Председателю Совета 2-го Батаринского наслега, собравшим 56000 рублей на строительство танка “Герой-якут Федор Кузьмич Попов”, благодарность Красной Армии и мой братский привет. Верховный главнокомандующий Сталин” – диэн ис хоһоонноох телеграмма кэлбитэ. Дьоруой биир дойдулаахтара, бүттүүн Саха сирин дьоно Федор хорсун быһыытынан киэн туттубуттара.

Ф.К.Попов аатын үйэтитии

Үөрэммит оскуолатыгар Ф.К.Попов аата 1943-1944 үөрэх дьылыгар иҥэриллибитэ. “Октябрь” холкуос Дьоруой Попов аатын сүкпүтэ. Дьокуускай, Майа, Баатара уулуссаларыгар, оскуолаларыгар Дьоруой аата иҥэриллибитэ. В.М.Новиков – Күннүк Уурастыырап “Хотугу сулус”, Леонид Попов “Ырыа буолбут олох” диэн бэйиэмэлэри, Софрон Данилов, Леонид Попов “Советскай Союз Геройа Ф.К.Попов” диэн очерк суруйбуттара, П.Тулааһынап, Илья Чаҕылхан 1944 с. Герой Попов туһунан суруйбут хоһоонноро ырыа буолан дайаннар патриоттуу санааны өссө күүһүрдүбүттэрэ. Биир дойдулаахтара РСФСР үтүөлээх, Саха АССР норуодунай артыыһа Гаврил Колесов “Саллаат санаата”, бэйиэт суруналыыс И.Сысолятин “Ох курдук оҥостон” сэһэннэри суруйбуттара. Дьоруой хаан уруу аймаҕа, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, “Саха-Азия оҕолоро” пуонда степиндиата Марфа Филатова “Убайым Сүөдэр – бар дьон сүрэҕэр” кинигэни бэчээттэппитэ. 1975 с. Дьокуускайдааҕы тэлэбиидэнньэ уонна араадьыйа кэмитиэтин үлэһиттэрэ Елена Лебедкина, Арсен Зверев Белоруссия Лоевскай оройуонун Деражичи дэриэбинэтигэр Дьоруой биир дойдулаахтара бара сылдьыбыттарын туһунан “Навечно в памяти народной” диэн документальнай киинэни устубуттара. Баатара Сыымаҕын олохтоохторо “Биһиги Сүөдэрбит” диэн уус-уран киинэ дьоруодарынан буолбуттара. Кадет кылаастаах билиҥҥи оскуола уонна музей-комплекс баар экспонаттара Ф.К.Попов, кылгас гынан баран, чаҕылхай албан ааттаах олоҕун бар дьоҥҥо, эдэр көлүөнэҕэ сэһэргии турар үрдүк аналлаахтар. Саха ньургун уола Федор Кузьмич Попов сахатын норуотун сүрэҕэр мэлдьи тыыннаах, аата-суола күннэтэ ааттанар.

Оҕо сааһа.

П.В.Захаров ахтыытыттан, 1969 с. Федор Попов II Баатара нэһилиэгэр “Сыҥалаах” диэн сиргэ 1921 с. орто бааһынай дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Кинилэр бииргэ төрөөбүттэр алтыалар. Аҕата бастакы кэргэниттэн түөрт оҕолоох: улаханнара Назар, онтон Егор, Петр, Мария диэннэр. Иккис кэргэниттэн икки бииргэ төрөөбүттэр: Федор уонна Дуня. Балтыттан билигин биэс оҕо баар. Федор убайдара Егор, Петр холкуос бастакы тэриллиитигэр киирбиттэрэ. Кэлин холкуос стахановецтара буолубаттара. Холкуос тэриллии-хаһаайыстыба өттүнэн бөҕөргүүрүгэр чиэһинэй үлэлэринэн улаханнык көмөлөспүттэрэ. Федор аҕата Кууһума былыргы күүстээх бөҕөстөр тустарынан, норуот номоҕор киирбит дьоруойун Манчаары туһунан үгүстүк кэпсиирэ. Убайа Назар олоҥхолуурун олус интэриэһиргээн истэрэ, туһунан тэтэрээккэ сурунан ылара. Элбэх литератураны ааҕара уонна онтон табаарыстарыгар умсугутуулаахтык кэпсиирэ. Федордаах олохторун биһиги төрөөбүт сирбитикки арда кыһыҥҥы суолунан 1 км, сайыҥҥынан 2 км этэ. кинини кытта бииргэ үөскээбит, тэҥ саастыылаах доҕотторунан Петр Попов, Алексей Осипов, Дмитрий Варламов, Гаврил Осипов, Иннокентий Захаров, Прокопий Захаров, Семен Захаров, Василий Захаров, Василий Попов, Петр Корякин этилэр. Захаровтартан Аҕа дойду Улуу сэриитигэр аҕыс киһи өлбүтэ, түөрт киһи сэрииттэн эргиллэн кэлбитэ. Бары иллээх уонна көхтөөх буоламмыт ыҥырса сылдьан оонньуурбут. “Атыыр тириитэ”, “Ырыал” диэн сайылыктарынан олорорбут. Түмсэн оонньуур түүммүтүгэр сайылык олохтоохторо бары мунньусталлара, сүүрэрбит, кылыйарбыт, куобахтыырбыт, тустарбыт, мас тардыһарбыт, оһуохайдыыр этибит. Оһуохайы Захаров Константин Иосифович, уруккута райком үлэһитэ, таһаарар этэ. Федор ууну харбыырынан, умсарынан барыбытын куотара. Биһигиттэн икки сылынан балыс этэ да, тустан, мас тардыһан тулуталаабат буолара. Федор олус көрсүө, сэмэй, табаарыстарыгар сайаҕас этэ, киниэхэ дьиэтигэр сырыттахха ыалдьытымсах, аһаппакка эрэ ыыппат буоларар. Кини үлүһүйэн туран бултуура, үчүгэйдик ытара. Кэпсээтэҕинэ киһи умсугуйан истэрэ, ордук былыр олорон аапсыт кус быһыйдар, күүстээхтэр тустарынан истэрэ даҕаны, кэпсиирэ даҕаны. Федор бэйэтин сааһыгар тэҥэ суох күүстээх көрүҥнээх, киэҥ көҕүстээх, кэтит дараҕар сарыннаах, улахан ытыстаах, далаҕар кулгаахтаах, ыыс араҕас сирэйдээх, мичээрдии сылдьар харахтаах, аҕыйах саҥалаах оҕо этэ. оскуолаҕа 1933 с. үөрэнэ киирбитэ уонна Баатара биэс кылаастаах оскуолатын бүтэрбитэ. Үөрэҕэр ситиһэрэ. Оскуола биэрэр түмэт сорудаҕын улгумнук уонна үтүө суобастаахтык толороро, кылааһыгар староста этэ. ордук спортивнай оонньуулары сөбүлүүрэ. Бииргэ үөрэнэр оҕолорун кытта олус иллээҕэ, мөккүспэт, бэрт былдьаспат этэ. учууталлар кинини көрсүө, дьиссипилиинэлээх, үөрэҕэр ситиһэр үөрэнээччинэн сыаналыыллара. Кини аармыйаҕа барыар дылы бастаан улахан дьону үөрэтиигэ учууталынан, кэлин холкуоһугар биригэдьииринэн үлэлээбитэ. Ити үлэлээбит кэмигэр салайар дьоҕурдааҕа, үлэни таба тэрийэр, дьонугар тылын ылыннарымтыа салайааччы быһыытынан биллибитэ, авторитеттаах этэ. 1942 сыл бэс ыйын 19 күнүгэр киниэхэ уонна табаарыстарыгар аармыйаҕа барарга бэбиэскэ кэлбитэ. Бу кэмҥэ тииһигэр диэри сэбилэммит өстөөх үгүс куораттары, дэриэбинэлэри ылаттаабыта. Эдэрдэр бары кэриэтэ аармыйаҕа барбыттара, тыылга кырдьаҕастар, дьахталлар хаалбыттара. Кыһайан туран 1942 с. сайыныгар уот кураан түһэн, холкуостарга ыарахан балаһыанньа үөскээбитэ. Федор бэбиэскэ тутан баран, оҕо эрдэҕинэ оонньообут сирдэригэр, бултаабыт алаастарыгар, андылаабыт сирдэригэр бэлиэ остуолбалары туруорбута. Олорор сайылыгын илин саҕатыгар бэлиэ улахан остуолбаны туруорбута уонна төрөппүттэрин, аймахтарын кытта быраһаайдаһарыгар эппитэ: “Күндү төрөппүттэрим, аймахтарым, табаарыстарым, Ийэ дойдуга ыар балаһыанньа үөскээтэ. Биһиги, эдэрдэр, Ийэ дойдуну көмсүскүү барарга ыҥырылынныбыт. Өстөөхтөр үгүс куораттарбытын, дэриэбинэлэрбитин күл-көмөр оҥордулар, кута уотунан уматтылар, үгүс нэһилиэнньэни билиэн ыллылар, ону эт хааммытынан көмүскүү барабыт. Сэрии сиэртибэтэ суох буолбат, тыыннаах эргиллэн кэлиэхпит диир күчүмэҕэй. Ийэ дойдубут иһин, эһиги инники дьоллоох олоххут иһин өстөөххө бэриммэккэ кыргыһыахпыт”. Ити кини кэриэс тыла этэ. 1942 с. бэс ыйын 24 күнүгэр Мэҥэ-Хаҥалас, Уус-Алдан оройуоннарын эшелоннарыгар холбоһон икки баржанан “Пропагандист” диэн борохуотунан айаннаабыппыт. Өлүөнэ сүнньүнэн 28 хонук айаннаабыппыт. Итиннэ икки ааттаах олоҥхоһут баара: Мэҥэттэн – Степанов Николай Иванович-Ноорой, Саха сирин суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. Кинилэр киэһэ аайы куоталаһан олоҥхолууллара. Федор ону олус кэрэхсээн истэрэ. Федор борохуокка, поездка да айаннаан иһэн: “Дьэ, убаай, урукку иллээх олохпутугар курдук, доҕотторбут бары мунньустан оонньуурбут-көрүлүүрбүт аны биллибэт. Оҕо саас диэн олус күндү эбит. Санааны түһэрэр, бэйэ мөлтөх өттүн көрдөрөр сатаммат”, - диирэ. Ыйтан ордук айаннаан, Молотов уобалаһыгар Вершек диэн байыаннай лааҕырга 69-сус дивизияҕа тиийэн туттарыллыбыппыт. Манна үксэ сахалар түмсүбүт лааҕырдара этэ. онтон ыла доҕорбун уонна табаарыспын көрсүбэтэҕим. Саха ньургун уола Федор Кузьмич Днепр өрүһү харбаан туораан, соҕотох бэйэтэ өстөөх 70-тан тахса офицерын уонна саллаатын өлөрөн, дивизия туоруурун хааччыйбыта. Өстөөх итинтэн ыар сүтүгү ылан, арҕаа арҕаҕын диэки куоппута. ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Ыйааҕа тахсыбытыгар, Саха сирин дьоно үөрүүнэн, уруйунан көрсүбүтэ.