Пор-бажын

Пор-бажын (тув. Пор-Бажың, «туой дьиэ») — Тываҕа (Арассыыйа), Тере-Холь күөлгэ баар былыргы уйгур кириэппэһин урусхаллара.

Кириэппэһи 777 сыллаахха туппуттара чопчу биллибитэ. Ис таһа көнө 4 муннуктаах, лоп-курдук былааннаммыт, онно ортотугар киин тутуулаах уонна кириэппэс ис тулатынан араас кыра тутуулардаах эбит. Илин эркин ортотугар башнялардаах киирэр бүтэй ааннаах. Кириэппэс арҕааттан илин устата 211 м, хотуттан соҕуруу 158 м усталаах, уопсай иэнэ 3,3 гектар, истиэнэтин үрдүгэ 9,5 м тиийэ үрдүктэх. Кириэппэһи уйгурдар манихей итэҕэлгэ көһөр кэмнэригэр туппуттар. Интэн сылыктаатахха кириэппэс итэҕэл дьиэтэ буолуон сөп. 779 сыллаахха антиманихейскай переворот буолбут, ол кэннэ кириэппэс умнууга хаалбыт. Атын сабаҕалааһынынан кириэппэс буддистар храмнара, эбэтэр ыраахтааҕы көмүллэр сирэ буолуон сөп курдуктар.

Кириэппэс урусхалларын 1891 Минусинскай түмэл үлэһитэ Д.А. Клеменц булбут. 1957-1963 Севьян Вайнштейн салайыылаах РАН Этнология уонна антропология институт экспедицията хаһыылары оҥорбут. 1995 сыллаахха Арассыыйа салайааччытын 176 ыйааҕынан федеральнай суолталаах «Древнеуйгурская крепость „Порбажин“, VIII—IX вв. н. э.» памятник диэн ааттаммыт.

2004 сыллаахха Тыва правительствота 2005-2010 сылларга культура сайдыытын программата ылыллыбыта, онно «Пор-Бажын» парк оҥоһуллуута киирбит.

2007 Бэс ыйын 1 күнүттэн МЧС салаайыылах Порт-бажынҥа археология экспедицията үлэлиир. Экспедиция үлэтигэр МЧС уонна археологтартан ураты өссө дойду араас университеттарын студеннара үлэлииллэр. Ити сыл атырдьах ыйын 13 кириэппэскэ Владимир Путин уонна Монако кинээһэ принц 2 Альбер ыалдьыттаабыттар.