1963
| Сыллар |
|---|
| 1959 1960 1961 1962 — 1963 — 1964 1965 1966 1967 |
| Уоннуу сыллар |
| 1930-с 1940-с 1950-с — 1960-с — 1970-с 1980-с 1990-с |
| Үйэлэр |
| XIX үйэ — XX үйэ — XXI үйэ |
1963 сыл.
Туох буолбута
уларытТохсунньу
уларыт- Тохсунньу 18 — ССРС Киин тэлэбиидэнньэтин Оҕолорго аналлаах сүрүн эрэдээксийэтэ олохтоммут (Арассыыйаҕа оҕо тэлэбиидэнньэтин төрөөбүт күнүнэн ааҕыллар).
- Тохсунньу 19 — «Битлз» бөлөх Британияҕа улахан сэҥээриини ылбыт бастакы кэнсиэрэ Лондоҥҥа «Палладиум» эстрада тыйаатырыгар буолбут. Бөлөх 1957 сыллаахха төрүттэммитэ. Бу кэнсиэри биир сыл буолан баран АХШ тэлэбиидэнньэтэ көрдөрбүтэ, ол кэнниттэн аан дойдуга битломания саҕаламмыта[1].
- Тохсунньу 22 — Хас эмэ үйэ тухары өстөспүт Франция уонна Германия Елисейдээҕи бииргэ үлэлээһин туһунан дуогабар түһэрсибиттэр. Дуогабарга Франция бэрэсидьиэнэ Шарль де Голль уонна Арҕаа Германия канцлера Конрад Аденауэр илиилэрин баттаабыттар.
Олунньу
уларыт- Олунньу 19 — Дьокуускайга ССКП Саха сиринээҕи обкуомун пленума буолбут. Саха суруйааччыларын сойууһун бэрэстээтэлэ Сэмэн Данилов тыл этиитигэр "Баартыйа киин кэмитиэтэ уон сыллаахха тахсыбыт обкуом уурааҕын хос көрөр туһунан быһаарда, онон литэрэтиирэбит кыһалҕаларын аһаҕастык ырытар кыахтанныбыт" диэн биллэрбит. Ол аата учуонай Георгий Башарин үс саха суруйааччыларын тустарынан кинигэтэ мантан инньэ бобуулаах буолбатаҕын, ол аата Өксөкүлээх, Алампа уонна Н. Неустроев ааттара норуокка төннүбүтүн туһунан эппит.
Кулун тутар
уларыт- Кулун тутар 7 — Никита Хрущев айар интэлигиэнсийэни кытта иккис көрсүүтэ (бастакыта 1962 с. ахсынньы 17 буолбута). Онно сылдьыбыт Сэмэн Данилов күннүгэр суруйар: "Хрущев на это раз свиреп, видимо хорошо подготовился. Вознесенского уничтожил, кричал, стучал по столу кулаком"[2] (сахалыытын булуохха).
- Кулун тутар 8 — Кытай Арассыыйаны кытта 1858 сыллаахха түһэрсиллибит Айгуннааҕы сөбүлэҥи тохтоторун биллэрбит, сирдэрин төттөрү көрдөөбүт.
- Кулун тутар 17 — Балига Агунг вулкан эстэн 1100-тэн тахса киһи өлбүт.
- Кулун тутар 22 — «Битлз» бөлөх «Please Please Me» диэн ааттаах бастакы альбомун таһаарбыт.
- Кулун тутар 26 с. кулун тутар 26 күнүттэн муус устар 8 күнүгэр диэри норуот талааннаах ырыаһыта Саһыл Ньукулай – Николай Григорьев салайан илдьибит 14 киһилээх Ньурба улууһун самодеятельнай артыыстара киин оройуоннарга гастроллаабыттар. Кинилэр истэригэр ырыаһыт Марина Петрова - Тойуктаах Марыына баара.
Муус устар
уларыт- Муус устар 3 — Саха сирин суруйааччыларын сойууһун икки күннээх V сийиэһэ аһыллыбыт.
- Муус устар 7 — Югославия социалистыы дойду буолбут.
- Муус устар 11 — Рим папата Иоанн XXIII араак ыарыыттан өлүөн икки ый иннинэ Pacem in terris (Сиргэ эйэни) диэн ааттаммыт энцикликатын таһаарбыт. Бу туһаайыытын урукку понтификтар курдук католиктарга эрэ буолбакка, "аан дойду үтүөҕэ дьулуһар дьонугар барытыгар" оҥорбута, киһи дьоһунун түһэриини утарбыта, дьон бары тэҥнээхтэрин туһунан эппитэ, дьахталлар бырааптарын турууласпыта, ядернай сэрии сэбин утарарын биллэрбитэ.
- Муус устар 16 — Аан дойдуга бастакынан куйаарга дьахтар Валентина Терешкова «Восток — 5» диэн космос хараабылынан көппүт.
Ыам ыйа
уларыт- Ыам ыйын 25 — Аддис-Абебаҕа буолбут Африка дойдуларын уонна бырабыыталыстыбаларын I кэмпириэнсийэлэригэр Африка сомоҕолоһуутун тэрилтэтэ үөскээбит (ОАЕ). ХНТ быһаарыытынан кэлин бу күн бэлиэтэнэр буолбута.
Бэс ыйа
уларыт- Бэс ыйын 8 — Дьокуускайга Саха АССР култуура үлэһиттэрин II сийиэстэрэ саҕаламмыт.
- Бэс ыйын 8 — АХШ кардиологтара табаҕы утары бастакы хампаанньаны биллэрбиттэр.
- Бэс ыйын 11 — АХШ бэрэсидьиэнэ Джон Кеннеди улахан суолталаах Гражданскай быраап сокуонун туһунан биллэрбит. Бу сокуоҥҥа уопсастыбаннай миэстэлэргэ киириигэ, үөрэххэ, үлэҕэ, быыбарга киһи барыта тэҥ бырааптаах, дискриминация суох буолуохтаах диэн этиллибит.
- Бэс ыйын 14 — Хомуньуус хамсааһыныгар хайдыы тахсыбыт, Кытай ССРС бас-көс оруолун билиммэтин эппит. Марксизм-ленинизм үөрэҕин тус-туспа куолулааһынтан сылтаммыт хайдыһыы түмүгэр Тымныы сэрии икки полюстаахтан үс полюстаахха кубулуйбут (Кытай—ССРС—АХШ).
- Бэс ыйын 15 — Кытай Сэбиэскэй Сойууһу «аан дойду өрөбөлүүссүйэтин таҥнарыыга» буруйдаабыт.
- Бэс ыйын 16 — "Восток-6" хараабылынан космонавт Валентина Терешкова көтөн аан дойдуга куйаарга тахсыбыт бастакы дьахтар буолбут.
От ыйа
уларыт- От ыйын 20 — Мирнэйгэ 51 карааттаах алмаас булбуттар. Бастакы космонавт дьахтар Валентина Терешкова аатын биэрбиттэр.
Алтынньы
уларыт- Алтынньы 8 — Саха телевидениетэ тиһигэ быстыбакка эфиргэ тахсыытын саҕалаабыт. Дьокуускайга телецентр тутарга диэн быһаарыы ылыллыбытын кэннэ 4 сылынан телевидение үлэтин саҕалаабыт.
Сэтинньи
уларыт- Сэтинньи 1 — Пуэрто-Рикоҕа аарыма улахан 304,8 м диаметрдаах Аресибо радиотелескоп үлэтин саҕалаабыт. 2016 сыллаахха Кытайга 500 м диаметрдаах FAST радиотелескоп тутуллуор дылы аан дойдуга саамай улахан этэ.
- Сэтинньи 22 — Далласка АХШ бэрэсидьиэнин Джон Кеннедини өлөрбүттэр, Техас күбүрүнээтэрэ Джон Конналли ыараханнык бааһырбыт. АХШ вице-бэрэсидьиэнэ Линдон Б. Джонсон АХШ 36-с бэрэсидьиэнэ буолбут.
- Сэтинньи 23 — Британияҕа саамай өр салҕанар билим фантастикатын сериала «Доктор Кто» бастакы сиэрийэтэ көстүбүт.
Ахсынньы
уларыт- Ахсынньы 3 — Дьокуускай салгын пуордугар суукааҕа 500 киһини аһарар саҥа баксаал үлэҕэ киирбит[3].
Төрөөбүттэр
уларыт- Олунньу 7 — Тимофеев Ньургун Семенович, политик, 2005 - 2008 сылларга Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ.
- Муус устар 1 — Хатылаева Клавдия Филипповна — саха ырыаһыта.
- Муус устар 13 — Гарри Каспаров — саахыматчыт уонна бэлиитик. Саахымакка аан дойду 13-с чөмпүйүөнэ. Азербайджаҥҥа төрөөбүт, 12 саастааҕар аҕатын Вайнштейн диэн араспаанньатын ийэтин араспаанньатыгар уларыттарбыттар.
- Ыам ыйын 8 — Потапова Елизавета Федотовна — П. А. Ойуунускай аатынан Саха академическай театрын артыыһа, театр уонна киинэ артыыһа.
- Ыам ыйын 30 — Жиркова Римма Романовна — саха түөлбэ тылларын үөрэппит диалектолог учуонай, филология билимин кандидата, хомусчут,
- Ыам ыйын 30 — Игорь Александрович Фролов — Саха сиригэр төрөөбүт суруйааччы.
- Бэс ыйын 8 — Игнатьева Ванда Борисовна — история билимин кандидата.
- Алтынньы 12 — Спиридонова Инна Егоровна — Саха сирин омуктарын сыһыаннаһыыларын чинчийэр социология билимин хандьыдаата.
- Алтынньы 12 — Сатоси Кон — анимацияҕа үлэлээбит дьоппуон режиссера.
- Алтынньы 18 — Афанасьев Афанасий Дмитриевич - СӨ үтүөлээх артыыһа.
- Сэтинньи 1 — Оглезнева Татьяна Николаевна — история билимин кандидата.
- Ахсынньы 3 — Артемьев Дмитрий Егорович - үҥкүүһүт, СӨ үтүөлээх артыыһа.
- Ахсынньы 4 — Сергей Бубка — Украина ураҕаһынан ыстанааччыта. Бубка алта сыл устата Аан дойду чемпионаттарын кыайбыта, Олимпиадаҕа кыһыл көмүс мэтээли ылбыта уонна ураҕаһынан ыстаныыга 35 аан дойду рекордун олохтообута.
- Ахсынньы 9 — Масако (төрүүрүгэр аата Масако Овада) — 2019 сылтан Дьоппуон ыраахтааҕыта.
- Ахсынньы 15 — Муттуххай Бороҥ (2021 өлб.)
- Ахсынньы 18 — Брэд Питт — Америка киинэ артыыһа, «Оскар» бириэмийэ икки төгүллээх лауреата.
Өлбүттэр
уларыт- Семенов Платон Саввич (1875—1963) — олоҥхоһут
- ↑ https://ysia.ru/etot-den-v-kalendare-19-yanvarya-5/
- ↑ Наталья Харлампьева Семен Данилов. — 2-е изд., испр.. — Москва: Молодая гвардия, 2021. — С. 129-130. — 285 с. — (Жизнь замечательных людей). — 1000 экз. — ISBN 978-5-235-04489-0
- ↑ Календарь "ЯВ" // Якутск Вечерний : хаһыат. — 2012. — 30 От ыйын. — С. 69.