Психолог-Елисеева: Арахсыы-холбоһуу туһунан

Психолог-Елисеева: Арахсыы-холбоҺуу туһунан

Өрөспүүбүлүкэҕэ дьон уйулҕата доруобай буоларын туьугар туох үлэ ыытылларын туьунан кэпсэтээри, ыччат дьыалатын уонна дьиэ кэргэн бэлиитикэтин министиэристибэтин салаатын - Дьиэ кэргэн уонна ыччат социальнай-психологическай өйөбулун киинин салайааччы, психологическай наука хандьыдаата Наталья Елисееваҕа тиийдибит.

 - Уйулҕа киинин туһунан кылгастык сырдатыаҥ дуо? Нэһилиэнньэҕэ туох үлэни ыытаҕытый? Эһиэхэ туох кыһалгалаах дьон кэлэрий? 
 - Сыл ахсын ырытыы оҥоробут. онно сүрдээх интириэһинэй хамсааһыны көрөбүт - сыл аайы дьон кыһалҕата уларыйар эбит. Холобур, 2000 сс. саҥа үлэлиирбит саҕана идэҕэ туһаайыта, төрөппүт уонна оҕо сыһыаныгар үгүс улэ ыытыллара.
        Онтон 2006-2009 сс. кириисис буолбутунан, ити кэмҥэ сыһыан кириисиһэ диэн кыһалҕа бар буолбута. Маны таһынан бэйэҕэ тиийинии кыһалҕата үөскээбитэ. Итиэннэ оҕо көмпүүтэргэ ылларыыта сытыытык турбута.
        2010-2012 cc. ыччат "Хайдах сайдабын?" диэн ыйытыылаах кэлэр буолбута. Маны таһынан, наркотиктартан уонна оонньуур аптамааттартан, гаджеттартан тутулуктааах буолуу тарҕаммыта. Салгыы буруйу оҥорууну сэрэтэр үлэ инники күөҥҥэ тахсыбыта.
        Онтон былырыыҥҥыттан ыла дьиэ кэргэн, оҕону иитии, төрөппүт  уонна оҕо сыһыана болҕомтону эрийэр буолла. Өрөспүүбүлүкэҕэ "эппиэтинэстээх төрөппүт туһунан" сокуон ылыллыбыта. Ону тэҥэ, дьон "Доруобуйам мөлтөөтө, онтон сылтаанн үлэтэ суох хааллым", о.д.а. кыһалҕалаах кэлэр буолла.

        Арахсыы аҕыйаан иһэр.

  - Өрөспүүбүлүкэҕэ ыал буолуу уонна арахсыы ахсаана хайдаҕый? 
   - Ыал 52 %-на  үс ыл иһинэн арахсар. ЗАГС управлениетын кытта сөбүлэһии түһэрсибиппит, онон кинилэр холбоһуохтарын баҕарар дьону, арахсаары гыммыт ыаллары биһиэхэ концультацияҕа ыыталлар.
          Биһиги, психологтар, көрдөхпүтүнэ, үгүс эдэр дьон ыал буолар диэн тугун билбэккэ, өйдөрүнэн-санааларынан сиппэккэ, бэлэмэ суох холбоһоллор. Ол кэннэ кыра кыһалҕаны көрүстүлэр эрэ быһаарса да сатаабакка, арахсаллар. Дьиэ кэргэн син биир кыһалҕалары көрсөр, холобур, бастакы, үһүс, сэттис сыл кириисистэрэ бааллар. Ол иһин психологтар, иитээччилэр, социальнай эйгэ үлэһиттэрэ ыал буолуу өйдөбүлүн оҕоҕо эрдэттэн иитиэх тустаахпыт. Төрөппүт оҕотуга өй угуохтаах, ыал буоларыгар бэлэмниэхтээх.
        Улуус үрдүнэн хас киһи ыал буолбутун, арахсыбытын тэҥнээн көрөбүт. Биһиги филиалларбыт үлэлиир улуустарыгар  арахсыы ахсаана ыал буолуутааҕар аҕыйах. Холобур, арахсар куттааллаах кэлбит ыалтан, психологы кытта үлэлэһэн баран, 75%-на арахсыбыт.
  - Арахсыыттан сылтаан оҕо улахан охсууну ылар. Онно тугу сүбэлиэххит этэй? 
  - Итинник кыһалҕалааах элбэх. Үксүн оҕо ийэҕэ хаалар буолан, ийэлэр кэлэллэр. уол оҕону иитии, биллэн турар, ыарахан, оттон кыыс оҕону соҕотоҕун иитэрөсссө уустук. Кыыс оҕо эр киһини хайдах көрөрүй, хайдах ылынарый диэн мунаахсыйыы элбэх. Аҕа иитиитэ суох улааппыт кыыс сорох түгэннэри өйдөөбөт.  Оҕону аҥардастыы мөҕөр сыыһа, дьоҥҥо эрэлэ сүтэр, соҕотохсуйар, онтон сылтаан комплекс үөсүөн сөп. Ол кэриэт психологка кэлиҥ, кини кыһалҕа үөскүү илигинэ быһаарар суолу булуо.
   
   Оҕо болҕомтону эрийэр

   - Билигин оҕо буруйу оҥоруута эмиэ улахан кыһалҕа.
   - Оҕо үксүгэр буруйу атын дьону батыһан, толкуйдаабакка оҥорор. Оҕо толкуйдуу үөрэнэригэр, сокуон диэн тугун билэригэр, уйулҕата туруктаах буоларыгар үөрэтэбит. Лиэксийэлэрбит, трениннэрбит барыта онно ананаллар. Оҕо сыаллаах-соруктаах, үчүгэгэйгэ дьулуьуулаах буоллаҕына, куһаҕаҥҥа улдьаарара аҕыйыыр. Манна биһиги кини сыалыгар-соругар, бэйэтин кыаҕын арыйарыгар үлэлиибит.
     Ис  дьыала министиэристибэтин статистикатынан, оҕо буруйу кэһиитэ кэнники сылларга аҕы!аан иһэр. Орто көрдөрүүнэн ыллахха, 2013 сыллаахха биһиги филиалларбыт баар улууустарыгар 17 оҕо буруйу кэспит буоллаҕына, 2015 сыл түмүгүнэн - 13 о5о.

    -Суицид ахсаана хайда5ый? 
    - Саха сиринээҕи Статистика уорганын дааннайын көрдөххө,2013 сылтан 4 сыл иһигэр 38,9 %-нан кыччаабыт диэн ырыттыбыт. Итинник кы7ал5алааах би7иэхэ кэлбит дьону ылан көрдөххө, бэйэни тиийиниигэ тиэрдэр икки хайысха баар. Маҥнайгынан, "эмоциональная нестабильность" диэн. Ити ордук о5олорго көстөр. Оҕо сатаан иэнийиитин хонтуруоллаабат, хомойдоҕуна наһаа хомойор, үөрдэҕинэ аһара үөрэр.
        Учуонайдар ырытан көрбүттэринэн, ити киһи олус элбэх информация ыларыттан тахсар. Тэлэбиисэртэн, көмпүүтэртэн, интэриниэттэн наһаа элбэх туһатаа суох информация киирэн, киһи үйү ону ситэри ырыппат, сыппыыр. Иккиһинэн, кыһалҕаны көрсөн баран, быһаарыахтаарын баҕарбаттар. Быһаарыам, кыайаым диэн толкуй суох.
         Биир интэриэһинэй түгэни бэлиэтиэм этэ, төрүүрүгэр эпэрээссийэ нөҥүө ылыллыбыт оҕо уйулҕата кэбирэх буолар. Ол иһин оннук оҕону ордук болҕомтолоохтук иитиэххэ наада. Кини арыллар, кистэлэҥнэрин кэпсиир киһилээх буоллаҕына, суицид сүрүн төрүөтэ сүтэр. Кыһалҕалаах аһаҕастык кэпсэтэн, сөптөөх суолу булар. Оттон эрэнэр, чугас киһитэ суох дьон итэҕэйии төлөппүөнүэр эрийиэхтэрин сөп.