Сир хамсааһына

Сир хамсааһына диэн Сир анныгар баар энергия сир хаҕын алдьаттаҕына Сир үөһээ араҥата түүллэҥнээһинэ.

Сиргэ күн аайы тыһыынчанан ааҕыллар сир хамсааһына буолар, ол эрэн үксүлэрэ биллибэккэ туох да хоромньута суох ааһаллар. Сир хаҕа (хатырыга) иэдээн улахан мозаиканы майгынныыр тектоник билиитэлэртэн турар. Ол билиитэлэр хамнааһыннара кэмиттэн кэмигэр улахан күүрээни үөскэтэр, сир анныгар баттааһын үрдүүр, онтон төлө тэбэр. Оччоҕуна ол энергия долгуна тула тарҕанар, сир хатырыгын хамсатар, сороҕор хайытар даҕаны.

Сиргэ икки сейсмическэй түөлбэ - сир хамсааһына элбэхтик буолар сирдэрэ - баар. Бастакыта Соҕуруу Азияны кыйа Сир ортотунааҕы байҕалынан Илин Африкаҕа дылы тиийэр. Иккис - Чуумпу далайы төгүрүччү.

Сир долгунун сейсмическэй диэн ааттыыллар. Ол долгуннары сейсмограф диэн анал тэриллэринэн кээмэйдиилэр. Долгуннар күүстэрин Рихтер шкалаатынан быһаараллар. Холобур, 7 баалтан ордук күүстээх буоллаҕына сир хамсааһына дьиэлэри алдьатан дьон өлүүтүгэр тиэрдиэн сөп.

Ордук бөдөҥ сир хамсааһыннара

• 1908 — Сицилия, Италия, 83 тыһыынча киһи өлбүт, Мессина куорат урусхалламмыт.
• 1923 — Сагами бухта, Токио уонна Иокогама. 140 тыһыынча киһи өлбүт, 1 мөл. киһи дьиэтэ суох хаалбыт.
• 1939, Ис Тавр — 32 тыһ. киһи өлбүт.
• 1948, Ашхабад (Туркменистан) — 110 тыһ. киһи өлбүт, Ашхабад куорат улахан аҥаара урусхалламмыт.
• 1966, Ташкент (Узбекистан) — биирдиилээн дьон өлбүт, куорат киинэ урусхалламмыт.
• 1976, Гватемала — 20 тыһ. киһи өлбүт, 1 мөл. тахса киһи дьиэтэ суох хаалбыт.
• 1976, Таньшань (Кытай) — 600 тыһ. тахса киһи өлбүт.
• 1984, Газли (Узбекистан) — 5 киһи өлбүт, куорат сорҕото урусхалламмыт.
• 1985, Мехико (Мексика) — 4 тыһ. киһи өлбүт, 13 тыһ. киһи дьиэтэ суох хаалбыт.
• 1988, Ленинакан (Армения) — 55 тыһ. киһи өлбүт, сүүһүнэн тыһыынча киһи дьиэтэ суох хаалбыт.

Саха сиригэр сир хамсааһына (Саха сирин сейсмиката)

Ордук сейсмика өттүнэн көхтөөх сирдэринэн Саха сирин соҕуруу уонна илин өттө буолаллар. Алдан нагорьета уонна Становой сис улахан тектоника хамсааһыннарын мезозойга уонна кайнозойга ааспыта. Саха сирин илин өттүгэр Үөһээ Дьааҥы сирдэригэр хойукку мезозойга имиллии дьайыыта (воздействие складчатости) буола сылдьыбыта, оттон кайнозойга — хайа оҥоруутун хамсааһына буолбута.

Саха сирин соҕуруу өттүгэр саамай улахан сейсмо-көх Өлүөхүмэ өрүс орто сүүрүгэр көстөр. Манна үс күүстээх сир хамсааһына бэлиэтэммитэ: Өлүөхүмэ сирин хамсааһына уонна Нүкдьэ сирин хамсааһына 1958 сыллаахха буолбуттара, уонна Таас Үрэх сирин хамсааһына 1967 сыллаахха буолбута (М = 6,2—7,0).

Саха сирин хотугулуу-илин өттүгэр Черскэй сиһигэр ордук улахан көх бэлиэтэнэр. Иргичээн сирин хамсааһына (1962) М = 6,2, Чыыбаҕалаах сирин хамсааһына (1968), М = 5,0; Айаан Үрэх сирин хамсааһына (1970), М = 5,5; Аартык сирин хамсааһына (1971, М = 7,1; Кулин хамсааһына (1972), М = 5,6.

Хоту саамай улахан көҕү Хара Уулаах сиһэ уонна Өлүөнэ төрдө көрдөрөр. Булуҥ икки хамсааһына 1927 сыллаахха буолбута (М = 6,75), ону тэҥэ 1963 уонна 1974 сыллаахха Өлүөнэ байҕалга түһэр сиригэр икки хамсааһын буолбута (бастакыта М = 7,1, иккиһэ = 5,6).

Таас Үрэх

Таас Үрэххэ 1967 сыллаахха тохсунньу 18 күнүгэр буолбут хамсааһын үөһэ сир анныгар 13 км аллара баар этэ, 900 тыһ. квадратнай км сиргэ биллибитэ, Чита уонна Амыр уобластарыгар тиийбитэ. Эпицентрыгар 9—10 баал буолуо диэн сабаҕалыыллар. Мас бөҕө охтубута, үрэх мууһа хамсаабыта. Эпициентртан ордук чугас сытар Уус-Нүкдьэ бөһүөлэккэ дьиэлэр уонна мастар биэтэҥнээбиттэрэ, оһохторо хайдыталаабыта, дьиэлэр үрдүлэритттэн уонна эркиннэриттэн штукатурка сууллан түспүтэ. Тыас хас да чаас тохтообокко куугунаабыта.

Аартык

Аартыкка сир хамсааһына 1971 сыллаахха ыам ыйын 18 күнүгэр буолбута. М = 7,1. Эпицентра Черскэй сиһин уонна Үөһээ Ньара впадинатын кирбиилэригэр этэ., 22 км дириҥҥэ сытара. Эпицентрга күүһэ 9 баалтан итэҕэһэ суоҕа. 250 тыһ. кв. км иһинэн сир үрүт араҥатыгар алдьаныылар буолбуттара (грунт сыҕарыйыыта, оползень, таастан уонна уулаах бөхтөн турар сель). Эпицентртан хотугулуу-арҕаа сытар Аартык бөһүөлэккэ киин хочуолунай турбатын төбөтө 3 м амплитудалаах биэтэҥнээбитэ. Автобаза сыахтарын вентиляциятын турбалара 3 м үрдүктэн сууллубуттара. Дьиэлэр эркиннэрэ курдары хайыта бараттаабыттара, оһохтор хайдыбыттара. Хамсааһыны Саха АССР, Магадаан уобалаһын уонна Хабаровскай кыраай киэҥ сирдэригэр билбиттэрэ.