Степан Павлович Ефремов

Ефремов, Степан Павлович (6 тохсунньу 1905 — 24 кулун тутар 1983). Саха советскай литературатын историятыгар С.П. Ефремов аата, драматургия жанрыгар олоҕун устата бэриниилээхтик улэлээбит уонна саха норуотун тосту уларыйыылаах бэлиэ кэмнэригэр биллэр-костор айымньылары кэмиттэн-кэмигэр та»аартаабыт, оччотооҕу корооччулэр, артистар, критиктэр даҕаны улахан сэнээриилэрин тутатына ылбыт искусство биллиилээх маастара буолар. Кини бастын айымньылара «Ини-бии», «Хардыылар», «Киирик кэргэттэрэ», «Өстөөхтөр», «Иэс», «Чуумпу кытыл», «Лэкиэс» уонна «Куорат кыргыттара» саха театральнай искусствота үүнэригэр, общество бүттүүнэ сайдарыгар бастакы онкуллары уурсубут суруйааччылартан биирдэстэрэ, оттон кини айан хаалларбыт сценическай айымньылара саха норуотун национальнай культуратын ситиһиитин биир көстүүтүнэн буолаллар. С.П Ефремов саха уус-уран литературатыгар драматургия жанра үөскээһинигэр төһүү буолбут биир сүрүн үлэһит этэ.

С.П. Ефремов бэйэтэ илиитинэн суруйан хаалларбыт автобиографиятыттан көдөххө кини литератураҕа кэлиитэ 20-с сыллардаахха буолбут. Бастаан самодеятельность кыттыылаахтарын «народнай театрдарыгар» кыра оруоллары оонньуур буолуоҕуттан саҕаламмыт. Ити кэм бэйэтэ С. Ефремов саха бастакы көлүөнэ суруйааччыларын кытары литератураҕа тэҥҥэ киирэригэр бэрт бэлиэ суолу хаалларбыт. Мантан инньэ кини самодеятельность оруолларын толороочу эрэ буолбакка, аны автор быґыытынан биллэр. Ол курдук «өлөгүт түүлэ» диэн бастакы пьесатын 1924 сыллаахха суруйан, Арҕаа Ханалас уорэнээччилэрин күүһүнэн туруораллар. Драматург бастакы ситиґиитэ итинтэн саҕаламмыта. Ол кэнниттэн «Тээтэ» (1925), «Эстибит эргэ, сандаарбыт саҥа» (1926) сыллаахха суруллаллар. Эдэр драматург ити айымньыларынан Саха сиригэр буолан ааспыт оччотоо5у революционнай – агитационнай олох ис хоґоонуттан туораабакка чахчылаахтык суруйбута. Онуоха кини түөрт сааһыттан уон биэс сааһыгар дылы куоракка олорон, оччолорго буолуталаан ааспыт араас хамсаһыннар ортолоругар улаатыыта, Ярославскай, Аммосов, Ойуунускай тыл этиилэрин истиитэ, барыны-бары билиэн-күөрүөн баҕалаах уолга сайдарыгар, айарыгар, улахан оскуоланан буолбуттара диэн, кэлин бэйэтин ахтыытыгар суруйбута.

Иккис кэрдиис кэм кини төрөөбүт улууґугар олорбут, үөрэммит сылларын кытары ситимнээх. 1919 сыллаахха уол ийэлээх аҕата арахсаннар, тыаҕа күһүн тахсаллар. Өктөм икки кылаастаах оскуолатыгар үөрэҕин салгыыр. Соҕотох ийэтинээн тииммэт-тугэммэт олохтононнор бэрт эрэйинэн олорбуттара. Кини 1921 сыллахха улууска бастаан тэриллибит комсомольскай тэрилтэҕэ баҕа өттүнэн киирэр уонна кыһыл дружинаҕа суруттарар. Ити дружинаҕа киирбит биэс комсомолецтартан иккитэ өлөр.

Биллиилээх драматург олоҕун кэлин сылларыгар кини Өктөмнөөҕү сылларын «олоҕун сүппэтэх үчүгэй ыллыкка киллэрбитин» туґунан суруйбута. Коробейников баандата эстибитин кэннэ, Степан Ефремов куоракка киирэн үөрэнэ сырыттаҕына, аны 1923 сыллаахха Пепеляев генералы утары тэриллибит Якнарревдотка суруттарар. Курашовтаах Байкаловы кытары сибээґи хорсуннук толорбуттар ортолоругар кини аата эмиэ ааттаммыта уонна ЯЦИК бэлэхтээбит анал суруктаах берданкатынан наҕараадаланар. Ити курдук кини тус бэйэтин олоҕунан уонна илиитигэр саа-саадах тутан «эргэни эсиҕэр, саҥаны сандаардыһар»

Саха сиригэр пепеляевщина кэнниттэн С. Ефремов үөрэҕин педтехникумна салҕыыр. Оччолорго педтехникум саха ыччатын культурнай киинэ этэ. «Сайдыы» диэн литературнай – просветительскай бүлүүтээҕи. Бу түмсүү биир актыыбынай кыттыылааҕа С. Ефремов буолбута. «Сайдыы» кэлин «Кыһыл сулус» диэн ааттанан обкомол салайыытыгар киирбитэ. Бу куруһуогу П. Ойуунускай, А.Ф. Бояров, А.А. Кундэ салайбыттара. Онно Тыаһыт, Эллэй, Амма Аччыгыйа, Суорун Омоллоон, Абаҕыыныскай, Сергей Васильев, Николай Заболоцкай, Күн Дьирибинэ бааллара. Куоракка тэриллибит бу литературнай киин бөлөх түмсүүтэ эдэр талааннаах уолу айар суолга букатыннаахтык үктэннэрбитэ.

Кини салгыы уорэнэн 1929 сыллаахха Иркутскай рабфагын бутэрэр уонна дойдутугар кэлэн Чурапчыга ааҕар балаҕан сэбиэдиссэйинэн, оройуоннааҕы уорэх салаатын сэбиэдиссэйинэн улэлиир. Манна олорон 1934 сыллаахха, кистээн, «Ини-бии» драманы суруйар.

С.Ефремов бастакы айымньылара анардас революционнай-агитационнай эбит буоллахтарына, айар улэтин иккис кэрдиис кэмигэр, гражданскай сэрии тематыгар эргиллэн суруйбут айымньытынан сиппит-хоппут драматург – суруйааччы ааттаппыта. Онуоха гражданскай охсуґууну бэйэтэ ортотунан ааспыт оло5о, охсуґууну этинэн-хаанынан билбитэ, общество буттуунэ икки лаа5ырга хайдыбыт үйэтин, оччотоо5у кэм кылаассабай өйун-санаатын күүскэ ыйылыннаран, уус-ураннык, ситэри түмүллүбүт характердарынан таба арыйарыгар көмөлөспүтэ.

С. Ефремов айан хааллартаабыт пьесалара, саха национальнай театра үүнэригэр көмө буолбуттара. Искусство үгүс маастардара, ол иґигэр ССРС народнай артиґа Д.Ф. Ходулов, РСФСР уонна Саха АССР народнай артистара С.А. Григорьев, П.М. Решетников, А.П. Петров, кэргэннии Слепцовтар актерскай уонна режиссерскай талааннарын сайыннарбыттара. Кини айымньылара саха уус- уран литературатын уонна искусствотын чин кылаата буоллулар. Суруйааччы айар үлэтин уонна оло5ун чинчийбит А. Билюкина суруйбутун курдук «Драматург пьесаларыгар эрдэттэн өйтөн оҥорон суруйуу, үрдүк романтическай ньыманан албаґырыы суох, персонажтар майгылара, быґыылара-тутуулара олоххо ыкса чугастар, кырдьыктаахтар».

Кини саха драматын сайыннаран уонна атын жанрдар таґымнарыгар тиэрдэн, оччотоо5у национальнай театр сайдыытын түргэтэтэргэ, бытаарыыттан, хаалыыттан таґаараары бары талаанын, сатабылын, кыа5ын биэрбитэ. Литература киґититтэн норуокка «иэс» диэни кини итинник өйдүүрэ. Онуоха кини талаана маастарыстыбата тэннэ дьиэрэлэспитэ. Степан Ефремов уустук историческай кэрдиис кэмнэ олорон, улэлээн, айан ааспыт, бары талаанын төрөөбүт норуотун искусствотын туґугар анаабыт уонна ол туґугар үлэлээбит драматург-суруйааччы.

Суруйааччылар литература5а бары да5аны тус-туспа суолунан кэлэллэр. Бу өттүттэн ылан көрөр буоллахха, С.П. Ефремов бэйэтин кэмин ча5ылхайдык олорон кэлбит эрэ буолбакка, илиитигэр саа тутан көмүскэспит, оттон эйэлээх кэмҥэ оскуолалар инспектордарынан, директордарынан, үөрэх салаатын сэбиэдиссэйинэн, Саха театрын директорынан улэлээн кэлбитэ. Киниэхэ Саха АССР искусствотын үтүөлээх деятелэ, Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, төрөөбүт улууһун бочуоттаах гражданинын ааттара иҥэриллибитэ,үлэ элбэх мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. Кини аата Покровскай биир улахан уулуссатыгар уонна Булгунньахтаах орто оскуолатыгар бэриллибитэ.