Таҥараһыт

Таҥараһыт диэн сахалыы таҥара үөрэҕин билинэр, олоҕор туһанар киһи ааттанар.

Былыргы кэмнэргэ дьон түүллэрин таба тойоннуу үөрэниилэриттэн өйдөр-санаалар үгэстэргэ, бэлиэлэргэ кубулуйан бараннар тус-туспа арахсалларын, сылдьалларын быһаарбыттар. Өй-санаа бу уратыларын быһаарыыларын киһи өйө-санаата сайдарыгар туһалыырга аналлаах таҥара үөрэҕин олохтуурга туһаммыттар.

Оҕоҕо, киһиэхэ өй-санаата сайдан, тупсан иһиитин туһанан олору ситиһэргэ аналлаах баҕа санаалары үөскэтэн биэриини таҥара үөрэҕэ оҥорор. Киһи олоххо ситиһэ сатыыр, онно дьулуһар баҕа санаалаах буолуута олоҕор ситиһиилэри оҥороругар тириэрдэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн атаахтык иитиллэн олоҕор ситиһэ сатыыр сыаллары кыайан булумматаҕына, төрөппүттэрин бэлэмнэригэр үөрэнэн хзааллаҕына арыгыһыт, наркоман буолууга салаллан хаалыан сөп. Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону көрсүө, сэмэй, киһилии майгылаах, үлэни-хамнаһы кыайар буолууга иитэрэ, үөрэтэрэ олоҕор ситиһиилэри оҥорорун үөскэтэр.

Таҥ, хомуй диэн саха тылыттан былыргы аардар баһылыыр эрдэхтэринэ таҥара үөрэҕэ үөскээбит. Сахаларга Үрүҥ Аар тойон бастакы, үрдүкү таҥара буолара бастакы киһи таҥараны сахалар айбыттарын биллэрэр. Таҥара диэн тыл “таҥ” уонна “аар” диэн тыллар холбоспуттарыттан үөскээбитэ итини бигэргэтэр.

Таҥара үөрэҕэ диэн сахалар төрүт үөрэхтэрэ, билиилэрэ буолар. Бу үөрэх сахалар үөрэхтэрэ буолара оҕо улаатан иһэн хайаан да киһи буолууну ситиһэрэ, киһилии быһыыланан, киһи быһыылаахтык олоҕун олороро дакаастыыр. Бу киһи олоҕор ситиһэр сыаллара, баҕа санаалара сахалыы таҥара үөрэҕин төрүттэрэ буолаллар.

Сахалар киһи туһунан билиилэрин Уткин К.Д. хомуйан бэчээттэппитэ. Кини бу улахан үлэтиттэн сахалар киһи туһунан билиилэрэ олус дириҥэ биллэр. (1,326).

Сахалыы таҥара үөрэҕин итэҕэйэр, олоҕор туһанар киһи таҥараһыт диэн ааттанар. Былыргы сахалар тыл дорҕоонноро киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор дьайыыларын таба туһанан саҥа тыллары оҥороллоруттан бу тылы бэйэтинэн ылыныллар.

Киһи аан маҥнай таҥара киһиэхэ туох туһалааҕын биллэҕинэ, итэҕэйдэҕинэ итэҕэлэ угуйар күүстээх, бигэ тирэхтээх буолар. Киһи олоҕо бүтэр, быстар кэмэ син-биир кэлэр. Аныгы наука да онно кыайан көмөлөспөт. Киһи барыта кэлэр көлүөнэлэрин үөскэтэн олоҕун салҕааччылары салгыы хаалларан иһиэн баҕарар.

Сахалыы таҥара үөрэҕин тутуспакка оҕону ииттэххэ, үөрэттэххэ өйө-санаата сайдыыта атаахтатыы, маанылааһын өттүгэр халыйан хаалан атаах буолууга кубулуйар. (2,27).

Иитиитэ табыллыбатах атаах оҕо кэлэр көлүөнэлэри кыайан салгыы хаалларбатын былыргы Омоҕой уонна Эллэй туһунан кэпсээҥҥэ атаах кыыс бэйэтигэр тиийинэн өлөрө биллэрэр.

Сахалыы таҥара үөрэҕин итэҕэйэр, олоҕор туһанар киһи оҕотун бэйэтин үтүгүннэрэн тугу барытын бэйэтэ оҥорорун курдук оҥорорго, үчүгэйи уонна куһаҕаны табан араарарга иитэр, үөрэтэр. Оҕото улаатан иһэн киһи буолууну кэмигэр ситиһэр кыаҕа улаатар.

Таҥаралар сайдан үөскээн иһиилэрэ оҕо, киһи өйө-санаата сайдан, тупсан иһиитигэр сөп түбэһэр. Оҕо улаатан иһэн улахан киһи буолууну ситиһэн баран өссө үчүгэй киһи буолууга дьулуһара баҕа санаата салгыы сайдан иһэрин үөскэтэр. Киһи сөп эрэ буолууну сөбүлээбэккэ салгыы сайдан, оҥорор быһыылара тупсан тугу барытын үчүгэйдик, үчүгэй көстүүлээхтик оҥорууга дьулуһуута үчүгэй киһи таҥараны, Христоһу үөскэппитэ.

Аныгы үөрэхтэммит дьон бэйэлэрин “үчүгэй” курдук сананыылара улаатыытыттан үчүгэй киһи кэнниттэн кэрэ киһи буолууга дьулуһуу кэлиэҕэ диэн сыыһа санааҕа киирэн эрэллэр. Үчүгэй кэнниттэн кэлэр кэрэ диэн тыл үчүгэй бүтүүтүн, кэрэх диэн уларыйбат буолуу кэлиитин бэлиэтиир. (3,114). Омук сорох дьоно кэрэ буолууга дьулустахтарына, оннук баҕа санааланнахтарына үлэни-хамнаһы кыайбаттар элбээннэр, кэлиилэр баһылаан барыылара саҕаланар.

“Куһаҕаннаах үчүгэй куустуспутунан сылдьаллар” диэн өс хоһооно үчүгэй кэнниттэн куһаҕан эргийэн кэлэрин биллэрэр. (4,76). Бу өс хоһооно сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун билэн олохторугар туһаналларын биллэрэр. Бу этии өй-санаа сайдыыта кэмэ кэллэҕинэ бүтүүтүгэр, муҥурун булан эргийэн биэрэрэ кэлэригэр сөп түбэһэр.

Аан дойдуга дьон ахсааннара элбээн араас элбэх омуктарга арахсан олохторун олороллор, омуктарын кыахтара баарынан харыстыы, көмүскүү, уһун үйэлии сатыыллар. Уһун үйэлэр тухары сорох омуктар кыахтаахтары кытта кыттыһан бииргэ олоро сатыыр буоллахтарына, сорохтор күүһүрдэхтэринэ, кыаҕырдахтарына туспа бара сатыыр кэмнээхтэр.

Омук үйэтин бүтүүтэ кэрэ киһи буола сатааһын үөскүүр. Кэрэ киһи үлэлээбэт, кэрэтин эрэ көрдөрө сылдьар. Омукка кэрэ киһи буолууга дьулуһуу сайыннаҕына үлэни-хамнаһы кыайбат буолуу үөскээһиниттэн омук атын омукка баһыттаран симэлийэрэ тиийэн кэлэр кыахтанар.

Омук уһун үйэни ситиһэрэ көрсүө, сэмэй, үлэни-хамнаһы кыайар, үчүгэй ааттаах-суоллаах, атын кэккэлэһэ олорор омуктартан тугунан да хаалан хаалбат, үгүстэртэн ордор буоллаҕына эрэ кыаллар. Атыттартан хаалан хаалбат буолууну ситиһэргэ омукка бэйэтин таҥаратын үөрэҕэ баара туһалыыр.

Таҥара үөрэҕэ үлэһиттэр үөрэхтэрэ. Оҕону сыыһа-халты туттунума, көрсүө, сэмэй буол диэн иитэр, үөрэтэр. Көрсүө, сэмэй буолуу диэн сахалар олохторун тутаах үөрэҕэ буолар. Бу үөрэх араас көрдөбүллэрэ өс хоһооннорунан этиллэллэр. “Көрсүө киһи өйө байҕал дириҥин, халлаан үрдүгүн курдук”, “Көрсүө-сэмэй быһыы киһини киэргэтэр”, “Сир түннүгэ” диэн өс хоһоонноро көрсүө, сэмэй киһи өйүн-санаатын уратыларын дьоҥҥо тириэрдэллэр. (4,63).

“Айыы диэмэ”, “айыыны оҥорума” диэн үөрэх сахалыы таҥараны итэҕэйэр киһи олоҕор тутта, туттуна сылдьар быһыытын үөскэтэр. Таҥараһыт киһи бу этиилэр киһи өйүгэр-санаатыгар оҥорор куһаҕан дьайыыларын чопчу билэн бэйэтэ итилэри оҥорбот буолара үөскүүрэ ирдэнэр.

“Айыы диэмэ” диэн үөрэх куһаҕан өйдөбүллээх тыллары элбэхтик, улаханнык саҥарыма диэн быһаччы өйдөбүллээх. “Ыы” диэн ытааһын дорҕооно хаһан баҕарар куһаҕан дьайыылаах. Айыы диэн тыл биир эрэ үчүгэйдээх, онтон атыттара бары куһаҕаҥҥа тириэрдэллэр. Айыы диэн тылы ордук улаатан иһэр оҕолор туттубаттара ирдэнэр.

“Айыыны оҥорума” диэн үөрэх дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥорума диэн быһаччы өйдөбүллээх. Үчүгэй, туһаны оҥорор айыыны оҥоруу олус элбэх үлэттэн, сыраттан, эрэйтэн уһун кэмҥэ ситиһиллэр быһыы буолар. Аҕыйах ахсааннаах үчүгэй, туһалаах айыыны оҥоруу биир эмэ киһиэхэ кыаллар. Айыыны оҥоро сатааһын туга эмэ табыллыбатаҕына, сатамматаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйа охсорун үлэһиттэр, оҥорон, тутан таһаарааччылар билэллэр. Дьон бары айыыны оҥоро сатааһыннара олус элбэх куһаҕаны оҥоруулары үөскэтэн, куһаҕан быһыылары элбэтэрин сахалар былыр үйэҕэ быһааран олоххо туһаналлар.

Оҕону иитии сүрүн хайысхатынан көрсүө, сэмэй буол, сыыһа-халты туттунума диэн үөрэх буоларын “айыы диэмэ”, “айыыны оҥорума” диэн аналлаах оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туттуллар этиилэр бааллара биллэрэр.

Куһаҕан санаалартан эмиэ куһаҕан үгэстэр үөскээннэр киһини куһаҕан быһыылары оҥорторуохтарын сөп. Куһаҕан санаалартан ыраастаныы, умнуу, суох оҥоруу хас биирдии киһиттэн хайаан да ирдэнэр уонна сахалыы таҥара үөрэҕин сүрүн көрдөбүлэ буолар. Өй-санаа үөрэҕин тутуһар, таҥараны итэҕэйэр киһи өйүн-санаатын куруук ыраастыыр, куһаҕан санааларын умнан, санаабакка хаалларан иһэринэн атыттартан уратыланар.

Сахалыы таҥараны, ол аата өй-санаа үөрэҕин итэҕэйэр киһи өйүн-санаатын куһаҕан санааларыттан куруук ыраастана сылдьара үчүгэй санаалара элбиириттэн үгүс үчүгэй быһыылары оҥорор кыаҕын улаатыннарар. (5,47).

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ таҥара үөрэҕэ сөп түбэһэр. Таҥара үөрэҕин биир өрүтэ үчүгэй санаалары, үгэстэри элбэтэн үчүгэй быһыылары үксэтэр буоллаҕына, иккис өрүтэ таҥара үөрэҕин көрдөбүллэрин тутуспат киһи таҥара накааһыгар түбэһэрин биллэрэр. Таҥара накааһыгар түбэспит киһи кэлэр көлүөнэлэрэ суох хаалан, бу аймахтар эстэр дьылҕаланаллар, онтон омук барыта түбэстэҕинэ уларыйар, симэлийэр суолга киирэн хаалар.

Сахалыы таҥара үөрэҕин билии уонна тутуһуу хас биирдии киһиттэн ирдэнэр олох тутаах көрдөбүлэ буолар.

Туһаныллыбыт литература

1. Уткин К.Д. Сахаларга киһи өйдөбүлэ. Илиҥҥи, арҕааҥҥы философскай көрүүлэргэ алтыһыннаран. – Дьокуускай: “Бичик” нац. кинигэ кыһата, 1997. – 320 с.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

3. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: 2016. – 148 с.

4. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.

5. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.