Терютина Пелагея Михайловна – Ырыа Ымыычаан (Балагыас)

Олоҕун олуктара

Терютина Пелагея Михайловна (1880–1970 сс.) норуокка киэҥник сураҕырбыт псевдонима-Балагыас. Ону сэргэ ардыгар, ордук дойдутугар, Ырыа Ымыычаан диэн эмиэ буолара.

Кини Чурапчы улууһун Мугудай нэһилиэгэр 1880 сыллаахха төрөөбүт. Аҕата Топпойо быстар дьадаҥытын туһунан, Мугудайга урут маннык тыл номоҕо олохсуйбут: «Топпойолорго дылы, ыалдьыттарын түүтэх бурдугу астаан аһаппыттар үһү», - диэн. Төрүт олох дойдулара – Чыччаҥ. Онно Хобороос Өлөҥнөөҕөр өтөхтөөхтөрө.

Ыраахтааҕы саҕана Балагыас мэнэрик, удаҕан ырыаларын толоро сылдьыбыт. Ийэтэ удаҕан эбит: сорохтор сэһэргииллэринэн, Балагыас мэнэрийдэҕинэ, үөһээ дойдуга тахсан баран, орто дойдуга төттөрү түһүүтүгэр дьоннор көрөллөрүгэр баттаҕа кырыаран хаалар курдук буолар эбит. Советскай былаас саҕана мэнэрийэрин бырахпыт уонна норуот сэҥээрэр олоҥхоһута буола сайдыбыт. 1940 сылга Мугудай нэһилиэгэр Максим Горькай аатынан холкуоска үлэлии киирбит.

Эдэригэр сөбүгэр үрдүк уҥуохтаах, көнө, кэрэ сэбэрэлээх, истээччилэрин номоҕон уус-уран тылынан, чуор куолаһынан абылыыр эбит.

Айар үлэтэ

Норуот ырыаларыттан ордук биһирээн «Мачаҕай Баһылайы», «Быттык-быттык Маарыйаны», «Лагларыйа Даарыйаны» толороро үһү. Холобур, «Саха фольклора» хомуурунньукка (1970 с.) «Быттык-быттык Маарыйа» киллэриллибит. Сорохтор кэпсииллэринэн, Балагыас норуот ырыаларын толоруулара пластиҥкаҕа уһуллубут. Ордук Биһирээн Балагыас хаһыа да буолан биир олоҥхону кыттыһан толорууларга, кыттарын сөбүлүүрэ. Дойдутугар, Мугудайга, Ырыа Миитээлиин (Пермяков Д.М.) үгүстүк бииргэ толорор үгэстэнэ сылдьыбыттар. Онно биирдэрэ олоҥхону саҕалаатаҕына кини салгыыра. Хаста да солбуһаллара, уһун түүнү быһа ыллаан-туойан тахсаллара. Чурапчытааҕы Педучилищеҕа Сылаҥтан сылдьар аатыырбыт Н.М.Дьяконов-Чөлөһү көрсөн, кыттыһан олоҥхолообуттар. Мындаҕаайыттан С.Ф.Абрамов кэпсииринэн 1954-1955 сс. Икки күн устата уонча олоҥхоһут холбоһон дуу, күрэхтэһэн дуу ыллаабыттар. Балагыас, оччолорго 80-ча сааһыгар чугаһаабыт эмээхсин онно ситиһиилээхтик кыттыбыт. Ол күрэхтэһиигэ кимнээх кыттыбыттара, хайдах барбыта, ордук туһунан биһирэммитэ сиһилии биллибэт: олоҥхоһуттар түмсүүлэрин Е.С.Дьячковскай тэрийбитэ буолуо диэн информатордар сабаҕалыыллар.

Балагыас 60-ча саастааҕар Арҕаа Хаҥалас киһитэ Е.Е.Лукин киниттэн «Сэттэ күннүк сиртэн сибиэркэтэ охсуллар эндиэ араҕас аттаах Нөрүөн Мүлгү» диэн олоҥхону 170 лиискэ 10500 хоһоон строкалаах суруйан ылбыт. Өссө 1947 с. Г.С.Борисов 207 лиискэ «Уолусхан улаан аттаах Уһук туйгун бухатыыр» диэни суруйбут. Бу икки олоҥхо филиал архыыбыгар туттарыллыбытын Г.Д.Ефимов бигэргэппит. Балагыас «Нөрүөн Мүлгү» олоҥхотун 1980 с. Н.В.Емельянов “Сюжеты якутских олоҥхо” диэн кинигэтигэр туһаммыт.

Пелагея Михайловна сайылыгын оҕолорун мунньан олорон, киэһэ аайы үгүстүк остуоруйалыыр, таабырыннары таайтарар эбит. Ону таһынан иллэҥ эрэ буоллар араас киэлилээх, эгэлгэ кэрэ киэргэллээх бэртээхэй туос иһиттэри тигитэлээн сайылык дьахталларыгар түҥэтэрэ. Эмиэ да отоһуттаан ылара, эмиэ да дьахтары төрөтөр баабыскаһыт этэ.

Көрөрбүт курдук, П.М.Терютина дэгиттэр идэлээҕэ. Кини чаҕылхай холобура бигэргэтэринэн, урут дьахталлар даҕаны эр дьоннуун тэҥҥэ олоҥхо искусствотын баһылыыллара, үгүс өрүттээх талааннаахтара.

Сигэлэр

• Олоҥхосуты Чурапчинского улуса. Антология. 2015. Ермолаев Ф.В 9-12 сс.