Тун пайрам
Тун пайрам (нууч. бастакы айран бырааһынньыга) — хакаас омугун сайыҥҥы, сүөһү мэччирэҥин кэминээҕи, төрүт бырааһынньыга.
Официальнай ыстаатыһы 1980 сыллаахха ылбыта.
Устуоруйата уларыт
Былыр Хакасия истиэптээх түөлбэлэригэр ыытыллара. Ыам ыйын бүүтүүтэ, бэс ыйын саҥатыгар сүөһү кыстыктан сайылыкка тахсыбытын кэннэ, бастакы айран бырааһынньыга тэриллэрэ. Кыһыны этэҥҥэ туораабыт сүөһү күөххэ үктэнэн, бастакы үүт ас баар буолара. Тун пайрам (туруору тылбаастаатахха — «бастакы, бастакы төрүөх бырааһынньыга») сүөһүнү, сүөһүгэ сүгүрүйүүнү кытта ыкса ситимнээх -- төрүт буолбут олох, үгэс быһыытынан.
Тун Пайрамҥа анаан эрдэттэн үрүҥ аһы астыыллара, бастакы айраны иитэллэрэ, саҥа таҥа сап тигэллэрэ. Айрантан бастакы арыгыны (арака) сүүрдэллэрэ. Уонна биир болдьоммут күн чугастыы сытар хас даҕаны аалтан истиэпкэ эбэтэр хайа үрдүгэр мусталлара. Онно чэчир анньаллара, ытык сылгытыгар (хакаастыы -- изых) сэргэ туруораллара уонна уот оттоллоро. Онтон биир эмэ ытык кырдьаҕастара кэлбит дьону күнү бата тоҕус төгүл (кунгер) эргийэ эргийэ, уоту, чэчирдэри, сылгыны айранынан айах тутара, күнтэн, сиртэн уйгуну быйаҥы, төрүөҕү көрдөһөрө. Бастакы айран уонна бастакы арака эмтээх диэн ааттыыллара. Кинини иһэ туран сиргэ тоҕор аньыырҕанара. Үгэс быһыытынан, аан бастаан оҥоһуллубут үрүҥ ас барыта сиэниллиэхтээҕэ, сарсыҥҥыга ордуо суохтааҕа.
Сиэр туом толоруллан бүттэҕинэ, күрэхтэһии арааөа тэриллэрэ -- ат сүүрдүүтэ, оҕунан ытыы, төрүт тустуу (курес).
Сөргүтүллүү уларыт
Сэбиэскэй былаас атаҕар туруутун саҕана бу бырааһынньыгы былыргы олох хаалынньаҥа, религиознай бырааһынньык диэн былаастар боппуттара. Тун Пайрам 1980 сыллаахха, Хакаас автономнай өрөспүүбүлүкэтин тэриллиитин 50 сылыгар, биирдэ сөргүррүттэрэ. Көҕүлээччилэр суруналыыс Юрий Забелин, историк Виктор Бутанаев, этнограф Виктор Кривоногов, худуоһунньук Александр Котожеков, тыйаатыр диэйэтэлэ Эльза Кокова, Хакасиятааҕы баартыйа судаарыстыба диэйэтэллэрэ (Владимир Штыгашев, Владислав Торосов, Елена Филатова) уо. д. а. Аан бастакы Тун Пайрам 1980 сыллаахха бэс ыйын 21 күнүгэр Аскиз оройуонугар Базин сыһыытыгар ыытыллыбыта. Кэлиҥҥи сылларга Тун Пайрам Хакасия Өрөспүүбүлүкэтин күнүгэр анаан, от ыйыгар, Саҕай сыһыытыгар ыытыллар.
Литэрэтиирэ уларыт
- Бутанаев, В. Я. Традиционная культура и быт хакасов: Пособие для учителей. — Абакан: Хакасское книжное издательство, 1996.
- Алексей Анненко, Юрий Забелин. Тун пайраму — 25! И века… История возрождения праздника. — Абакан: Хакасское книжное издательство, 2005.
Сигэлэр уларыт
- Тун Пайрам в Хакасии (Видеосюжет. 2011 год)
- Тун Пайрам начинался так Архыыптаммыт 2019, От ыйын 23 күнүгэр. // Хакасия. — 2011. — 3 июня.