Туризм
Туризм диэн (фр. tourisme, от tour — прогулка, поездка) диэнтэн тахсыбыт тыл буолар. Саха Сиригэр СССР кэмигэр киирбитэ. Ол кынан баран СССР дьоно тас дойдуга мээнэ тахсыбатахтара. Билигин демократия уонна капитализм кэлэн - сокуон билигин этэр уонна көнүллүүр. Билигин планетарнай теризм систематыгар сылын ахсын 210 дойду кыттар уонна уопсайа сыл аайы 2 млрд. дьон сир араас муннуктарыгар бараллар кэлэллэр. Россия ити иһигэр олох кыратык киирэр.
Хайа туризма- спорт уонна көхтөөх сынньалаҥ көрүҥэ, Горнай мельеҕа баар линейнэй маршрут бырайыага баар. Спортивнай туризм биир көрүҥэ.
084 003 1 8 1 1 Я. нүөмэрдээх спорт көрүҥнэрин Бүтүн Россиятааҕы реестригэр горнайдар маршруттарын (Россия классификациятынан) уустуктарынан быһаарыллар, кинилэр сүрүн ирдэбиллэринэн маршрут уһуна, кини туоруур кэмигэр, мэһэйдэр (ЛП) ахсааннара уонна мэһэйдэр уустуктара быһаарыллар.
Горнай туризмыгар (Горнай туризмыгар эбэтэр туристскай многоборье) күрэхтэһии икки дисциплинанан ыытыллар: "дистанция» — күрэхтэһии (үгэс курдук).
XIX- с үйэ бүтүөр диэри Россияҕа бу актыыбынай сынньалаҥ көрүҥэ сайдыбатах, экзотиканан ааҕыллар — биирдиилээн дьон үп- харчы, атыыһыттар уонна пр. революция кэнниттэн 1917 с. революция кэнниттэн культивнайдык сайдыбыта (онуоха өйдөбүллэр уонна хайа туризмађа уустара), онон кылгас болдьоххо маассабай көстүү буолбута. Альпинизмы уонна Горнай туризмы араарыы 1930- с сылларга СССР буолбута, бу да, специалистар санааларынан, бу спорт көрүҥнэрин сайыннарыыга куһаҕан дьаллыкка ылларбыттара уонна «дьиикэй туризмы» көстүүгэ сэдиптээн, ол эбэтэр атын маршруттарга киирбэтэхтэрэ, официальнай источниктар киирбэтэхтэрэ. Арай 1989 сылтан хайа туристара бэйэлэрин маршруттарыгар альпинистар киирэллэригэр көҥүллэммитэ.
Спорт көрүҥэ Россияҕа уонна СНГ дойдуларыгар эрэ тарҕаммыт курдук.
Российскай Федерацияҕа ис туризм өссө киэҥник тарҕанар. Ол эрээри, ис туризм өҥөлөрүн ырыынагын чахчы сыаналаан көрдөххө, статистика көрүҥэ үөскээбит системата араас өттүттэн дааннайдары хомуйууну сэрэйбэт. Статистика көдьүүстээх хомуура анал тэрилтэ чааһыгар этии өттүттэн эрэ оҥоһуллар. Туристскай ороскуот кээмэйин уонна структуратын туһунан кэлим информация, туристскай табаары уонна өҥөнү туһаныы кээмэйэ суох. Туристскай сүүрээн ис хоһооно государственнай статистика федеральнай сулууспатын анал статистическай отчуота буолбатах. Олохтоох туристар бэйэлэрэ айанныылларын ордороллор, личнэй транспоры туһанан, туристическай оператордарга туттарбакка, олохтоноллорун ордороллор. Ис туристическай рынок субъектарын хаһаайыстыбаннай үлэтэ- хамнаһа статистика уонна үп- харчы өттүнэн «Тур- 1»форматыгар ыйыллыбатын үгүстүк булбат. Ис туристар тустарынан саамай сөпкө статистика көрдөрбүтүнэн санаторнай- курортнай тэрилтэлэр, сынньалаҥ уонна туристическай базалар дааннайдарыгар олоҕуран ылыахха сөп, тоҕо диэтэххэ бу тэрилтэлэр Российскай Федерация гражданнара уонна кинилэр клиеннэрэ туристар курдук сыаналаналлар.
Саамай күүлэйдьит дьонноох дойдулар Уларыт
- Германия - 1 сылга 800 млн. дьоно международнай оборотка сылдьаллар (бэйэтин дьоно 81 млн)
- Япония - 788 млн. 1 сылга (бэйэтин дьоно 119 млн)
- АХШ - 751 млн. 1 сылга (бэйэтин дьоно 321 млн)
- Франция - 711 млн. 1 сылга (бэйэтин дьоно 61 млн)
- Испания - 664 млн. 1 сылга (бэйэтин дьоно 32 млн)
- Кэриэйэ - 501 млн. 1 сылга (бэйэтин дьоно 48 млн)
- Австрия - 411 млн. 1 сылга (бэйэтин дьоно 8 млн, саамай урдук биир киьи элбэхтэ сылга кыраныысса таьыгар тахсар)
- Великобритания - 311 млн. 1 сылга (бэйэтин дьоно 60 млн)
- Аустралия - 295 млн. 1 сылга (бэйэтин дьоно 21 млн)
- Россия - 10 сылга баара суо5а 2 млн. (198 миэстэ) (бэйэтин дьоно 146 млн, олох кыра кордоруу буолар)