Туур тыллаах кун уонна кай биистэрэ
Казахстан да истиэбигэр уран уонна кай бииhэ диэн тус-туспа бэлиэтэнэллэрин санатар тоҕоостоох. Уран диэн биис кыпчактар ортолоругар баhылыыр-кіhµлµµр оруолу оонньообута биллэр. Кинилэри С.М.Ахинжанов кимактар удьуордарынан билинэр. Ол курдук уран бииhэ Илин КазахстаІІа, Сыгнак диэн сиргэ, Югур (Уйгур) диэн дойдуга баhылаан олорбут. Ону таhынан бу биистэн, хорезмшахтар династиялара µіскээбитэ биллэр. Ол курдук хорезмшах Мухаммед-Текеш ийэтэ Теркен-хатун сурулларынан бу биистэн тірµттээҕэ, атын суруйуунан канглы бииhиттэн, сорох суруйуунан байаут бииhигэр киирэрэ. Кэлин Чингисхан Хорезмы сэриилээн ылбытын кэннэ, бу Теркен-хатун атын кыпчак ханнарын кытары Монголияҕа кіhірµллµбµтэ биллэр, онно тиийэн бочуоттаах зонтик тутааччы дуоhунаhыгар тиксибиттэр. Онтон кэнники µйэлэргэ бу Монголияҕа кіhірµллµбµт кыпчак ханнарын дьылҕата биллибэт, арай Байкал тас іттµгэр кыпчактар киэннэригэр олус маарынныыр аттаах кімµµлэр тарҕаммыт буоланнар, бу Байкал диэки сыҕарыйбыт буолуохтарын сіп диэн сабаҕалааhын баар.
Онтон каи бииhэ Гардизи суруйарынан X уйэгэ биистэр улуу кіhµµлэригэр кыттыбыта. Огузтарга каи бииhэ диэн баара. Кэлин бу биис монголлартан тэскилээн Малай Азияҕа кіспµтэ уонна онно Осман династиятын тірµттээбитэ. Манна бу биистэр кіhµµлэрин кун бииhэ саҕалаабыт. Бу биис мэччирэІ сирин былдьаhыыга хотторон уонна кытай (кидань) омук олус кµµ´µрбµтµттэн куттанан арҕаа диэки тэскилээбит уонна Монголияҕа олорбут кай бии´ин іссі арҕаа диэки µтµрµйбµт. Биhиэхэ интириэhи µіскэтэрэ, бу бииhи В.Ф.Минорскай курдук аан дойду биир бідіІ ученайа курыканнары кытта ханыылыы туппута буолар. Ону таhынан И.Маркварт диэн немец ученайа араб суругар бу Кун бииhин аатын Марка диэн эмиэ ааҕар. Уонна кини марка монголлара диэн ааттыырын бэлиэтиэххэ син. Маны ырытарыгар Россияттан Лондона эмиграциялаабыт аан дойду биир суду ученайа В.Ф.Минорскай, тµµр норуоттарыгар тылларыгар арай Дьокуускай уокурукка Марха диэн ааттаах сир баар диэн этэр. Абульгази диэн XVII µйэ автора, бэйэтэ Чингизид меркиттары маркаттар диэн суруйар. Онон бу кыпчак истиэптэригэр кіhµµгэ меркит бииhэ эмиэ кыттыгастааҕа дуу диэн санаа µіскµµр? Кун бииhин аатын кунь диэн іссі телелар биистэрин аатын кытта тэннии туталлар эрээри, атын дакаастабыла суох. Манна маркаттар (меркиттар) былыргы хуннар удьуордара буолалларын кірµіххэ син. Онтон кун бииhэ кыпчактар саастааптарыгар киирбитэ. Кинилэри баҕар монгол тірµттээхтэрин иhин буолуо, атыннык котан (кидань диэнтэн) бииhэ диэн ааттыыллара биллэр. Бу нуучча былиналарыттан, летопистарыттан, «Слово о полку Игореве» айымньыттан олус киэІник биллэр биис буолар. Венгрдар кыпчактары олох да куны диэн ааттыыллар, кинилэр ортолоругар мілµйµін курдук бу куннар удьуордара баара биллэр. Бу куннары хуннар удьуордара буолуон соптоохтор диэн коруу баар.
 |
Бу ыстатыйаны тупсарарга?:
|