Тыл өйү-санааны үөскэтэр

Саха тыла иччилээх диибит. Тыл иччитэ дорҕооннорун дьайыыларыгар иҥэн сылдьар. Үчүгэй дорҕооннордоох тыллар үчүгэй үгэһи үөскэтэллэрин билэн туһаныахпыт этэ. Биһиги “Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара” диэн үлэбитигэр үчүгэй уонна куһаҕан дьайыылаах дорҕооннору ырыппыппыт. (1,5).

Оҕону аан маҥнайгы саҥарар тылларыттан ыла сахалыы эбэтэр нууччалыы саҥарда үөрэтии уратыларын, ханнык тыллар туох өйү-санааны иҥэрэллэрин бу үлэбитигэр ырытыахпыт. Аныгы сайдыылаах, нууччалыы билэр төрөппүттэр оҕолорун нууччалыы эрэ саҥардан үөрэтэ сатыыллара сыыһатын дакаастыахпыт.

Биһиги оҕо кыра эрдэҕиттэн сахалыы саҥарда үөрэтии туһалаах өрүттэрин булан төрөппүттэргэ тириэрдэ сатыыбыт. Бу сахалыы тыллар туһалаах өрүттэрэ сахалыы үчүгэй тыллар үчүгэй үгэстэри иҥэрэр кыахтарыгар саһан сылдьаллар.

Оҕо улаатан иһэн аан маҥнай биирдии дорҕоонноох тыллары саҥара үөрэнэр. Онтон салгыы судургутук саҥарыллар тыллартан саҕалаан хас да дорҕооннордоох тыллары сатаан саҥарар буолар.

Сахалыы мэ, ыл диэн тыллар биэр, аҕал диэн тыллардааҕар быдан судургулар, эрэйэ суох этиллэллэр. Судургу тыллары оҕо аан маҥнай саҥара үөрэнэр, ол иһин бу тыллар суолталара, дорҕооннорун дьайыылара оҕо өйүгэр-санаатыгар кыра эрдэҕиттэн үгэс буолан иҥэллэр. Мэ, ыл диэн тыллары аан бастаан саҥара үөрэммит оҕо оннук үгэс үөскүүрүттэн элбэхтик бэйэтиттэн биэрэр, атыттарга көмөлөһөр өйгө-санааҕа иитиллэр. Саха оҕотун өйө-санаата сайдыытыгар бу тылларга иҥэн сылдьар өйдөбүллэр ылар суолталара олус үрдүктэр, атыттарга көмөлөһүү, ону-маны биэрии, туһалааҕы оҥоруу өйө-санаата урут бастаан иҥэриллэр.

Мэ диэн олус судургутук саҥарыллар тыл. Саха оҕото кыра эрдэҕиттэн аан маҥнай саҥарар тылыгар киирсэр. Бу тылтан оҕо өйө-санаата сайдар, бэйэтиттэн биэрэр, көмөлөһөр үгэстэрэ аан бастаан үөскүүллэр. Оҕо элбэхтик бэйэтиттэн биэрэр өйгө-санааҕа иитилиннэҕинэ атыттарга көмөлөһөн, төрөппүттэригэр элбэх туһалааҕы оҥоруон сөп. Саха дьоно бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөһөр санаалара элбэҕин бары билэбит, ол санаа, бу мэ диэн тылтан саҕаланан үөскүүрүн оҕо иитиитигэр туһаныахха.

Аҕал, биэр диэн тыллар этиллэллэрэ уустук, дорҕоонноро элбэх, оҕо улаатан, өйө киирэн истэҕинэ саҥаран баһылыыр тыллара уонна аһара элбэхтик туттуллубаттар. Бу тыллары оҕо хойутаан саҥарарыттан уонна элбэхтик туттубатыттан сахалыы саҥарар оҕо көрдөс, көрдөөн иһэр майгылаах буола иитиллибэт, бэлэмҥэ үөрэнэрэ аҕыйыыр кыахтанар.

Сорох төрөппүттэр оҕолорун нууччалыы эрэ саҥардан үөрэтэ сатыыллар уонна өйө-санаата аан маҥнай саҥарар тылларыттан үөскээн олохсуйарын ситэн өйдүү иликтэр.

“Дай” диэн нуучча тыла саҥара үөрэнэргэ олус судургу, дорҕоонноро олус сөп түбэһэллэр, оҕо аан маҥнай саҥара үөрэнэр тыла буолар. Нууччалыы саҥара үөрэнэр оҕо аан маҥнай “дай, да дай” диэҥҥэ үөрэнэр, ол иһин оннук көрдөөн иһэр үгэс үөскүүр, иҥэн хаалар, бэйэмсэх буолуутун үөскэтэр. Ол аата бары киниэхэ тугу барытын биэриэхтээхтэрин курдук өй-санаа киниэхэ кыра эрдэҕиттэн ыла иҥэриллэр, үгэскэ кубулутуллар. Оҕо бэлэмҥэ үөрэниитэ, ону-маны көрдөөн иһиитэ, бу “дай” диэн тылтан, соннук үгэс үөскүүрүттэн саҕаланан олохсуйарын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ.

Мээ, маа диэн оҕо аан маҥнайгы саҥарар тыллара буолаллар. Ону туһанан нууччалыы үөрэтээччилэр “ма-ма” диэҥҥэ үөрэтэн баран оҕо бэйэтэ саҥарар диэн балысса сатыы сылдьаллар. Бу боростуойдук саҥарыллар тылы оннооҕор ынахтар “маа” диэн маҥырыылларын таба өйдөөн оҕоҕо иҥэрэн кэбиһиэ суоҕа этибит.

“Па” диэн куһаҕаны биллэрэр тылы оҕо саҥа саҥаран иһэн баһылыы охсор тыла буолар. Па диэн саҥарбытынан туһанан “па-па” диэҥҥэ үөрэтии олус судургутук ситиһиллэриттэн үөрэрбит улахан сыыһа. Бу “па” диэн куһаҕан дорҕооннордоох тылтан сэдиптээн оҕо улаатан иһэн аҕатын аанньа ахтыбата үөскүүрүн, этэр тылын истибэтин төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. Аҕалар улаатан эрэр оҕолорун, кэргэннэрин быраҕаллара, арыгылыыллара бу “па-па” диэн куһаҕан дорҕооннордоох тылынан ыҥыралларыттан санаата түһэриттэн буолара элбэх. Ол курдук куһаҕан тыллар өйдөбүллэрэ биһиги буор куппутугар тиийэ иҥэн сылдьаннар дьайаллар.

Оҕо аан маҥнай саҥара үөрэнэр судургутук саҥарыллар тыллара бары үчүгэй тылларга киирсибэттэр, сорохторо куһаҕан өйдөбүллээхтэр. Ол иһин оҕо саҥа саҥаран эрдэҕинэ төрөппүттэр үчүгэй өйдөбүллээх тыллары саҥарарга оҕолорун анаан-минээн үөрэтиэ, саҥарар тылыттан өйө-санаата сайдарыгар кыһаныа этилэр.

Аҕа диэн тыл “ҕ” дорҕооно сахаларга эрэ баар дорҕоон. Бу тыл оҕо саҥарарыгар уустук, хойутаан саҥара үөрэнэр. Оҕо аҕыйахтык саҥарарыттан, бу тыл суолтата ордук дириҥээн биэрэр. Аҕыйахтык саҥарыллар уустук тылтан оҕо аҕатын ытыктыыра, этэр тылын истэрэ үөскээн олохсуйар.

Ийэ диэн сахалар төрүт тылбыт. Оҕо ийэтин ытыктыыра бу тылынан иҥэриллэр. Итини тэҥэ ийэ кут диэн оҕо кыра эрдэҕинэ ийэтин көмөтүнэн иитиллэн, үөрэнэн иҥэринэр өйө-санаата, үгэстэрэ мунньуллубута ааттанар. Бу өйө-санаата киһини улааппытын да кэннэ салайа сылдьарынан, оҕо кыра эрдэҕинэ иитэр-үөрэтэр киһи – ийэ оруола өссө улаатар.

Тыл дьайыыта оҕоҕо улаханын “Айыы диэмэ” диэн харыстыыр этии баара биллэрэр. Айыы диэн үчүгэй тыл буолбатах, бу тыл куһаҕана, сыыһа-халты туттунууну элбэтэриттэн, куһаҕаҥҥа тириэрдэриттэн биллэр. Куһаҕан тыллары оҕо элбэхтик саҥардаҕына, бу саҥарар тыла куһаҕан үгэһи үөскэтэринэн сыыһа-халты туттунар куһаҕан майгыланан хаалыан сөп.

Оҕо өйө-санаата олохсуйан, үгэс буолан иҥэригэр аан маҥнайгы саҥарар тыллара улахан суолтаны ылалларын билэн төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн сахалыы саҥарда үөрэтиэ этилэр. Кинилэр кэлэр көлүөнэлэрэ өйдөрө-санаалара туруктаах киһилии быһыылаах буола улааттахтарына бэйэлэрэ абыраналларын, баайдара эбиллэрин, олохторо тупсарын билиэ этилэр. (2,118).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС (Я), 2013. – 108 с.

2. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.