Тымныы оҕуһун муоһа

Тымныы оҕуһун муоһа диэн былыргы сахалар тымныы улаатан иһэрин мээрэйдиир бэлиэлэрэ буолар.

Бытарҕан тымныылаах, будулҕан туманнаах дойдуга кыһыҥҥы тымныыны этэҥҥэ туорааһын дьылы туорааһынынан ааҕыллар кэмнэрэ бааллара. Уһун кыһын устата көмүлүөк оһоҕу кураанах маһынан толору хаалаан, уот оттон күлүмнэтэн баран холумтан иннигэр оллоонноон олорон эрэ халлаан хаһан сылыйан барыытын кэтэһии, сылыктааһын саха дьонун биир сүрүн дьарыктарыгар кубулуйбута.

Сахалар былыр-былыргыттан тымныыны Хотугу Муустаах байҕалтан кэлэр улахан оҕус курдук саныыллар. Биирдэ эмэтэ көстөр мааман муоһун уу оҕуһун муоһа диэн ааттыыллар. Муос үксүгэр аҥардастыы көстөрүнэн тымныы оҕоһун муоһа тостон түһэр диэн өйдөбүл үөскээбит. Бу оҕус күһүн Хотугу Муустаах байҕал түгэҕиттэн тымныынан тыынан бургучутан тиийэн кэлэр диэн этэллэр.

Тымныы сэтэрээн, күүһүрэн барыытыгар оҕус муоһа үүнэр диэн этэллэр. Өссө тымныйан иһиитигэр иккис муоһа үүнэр. Ааспыт үйэ 60-с сылларыгар халлаан эмискэ улаханнык тымныйыыта сэтинньи ый бүтүүтүн диэки буолара. Тымныйыы улахана ахсынньы саҥатыттан ыла саҕаланар этэ.

Олунньу ый саҥатыгар халлааҥҥа улахан сис былыт кэлэн эмискэ сылыйдаҕына тымныы оҕуһун муоһа тоһунна эбэтэр туура ыстанна, аны мантан ыла улаханнык тымныйбат буолла диэн этэллэр. Маннык эмискэ сылыйыы иккистээн хатыланыыта оҕус иккис муоһа түһүүтүгэр тириэрдэрэ халлаан биллэрдик сылыйан барыытын кэмигэр буолар.

Бастакы халлаан улаханнык сылыйыыта, муос тостор бэлиэ кэмэ тохсунньу бүтүүтүгэр эбэтэр олунньу саҥатыгар куруук кэриэтэ буоларын ханнык эрэ биир күнү кытта хам сибээстээн кэбиһии улахан сыыһа буолар. Айылҕа уларыйан иһиитин билиммэккэ догмаҕа кубулутууга тириэрдэр. Халлаан эмиэ сыыйа-баайа уларыйар, эрдэлээн тымныйар эбэтэр эрдэ сылыйан кэлэр кэмнэрэ элбэхтэр. (1,39).

Былыргы өйдөбүлү буккуйан ханнык эрэ уларыйбат чыыһылаҕа хам сыбаан догмаҕа кубулутуу табыллыбат. Халлаан сылыйар, тымныйар кэмнэрэ уларыйыытын аахсыбат буолууга тириэрдэр.

Тымныы оҕуһун муоһа тостуута, халлаан эмискэ сылыйыыта хас сыл аайы уларыйан иһэрэ икки нэдиэлэ курдук араастанан тахсар кэмнэрдээх. Хас сыл аайы көннөрөн биэрии, таба быһаарыы билгэлээччилэртэн эрэйиллэр. Хас да сыллар усталарыгар билгэ таба түбэһиитэ билгэлээччи кылааһа үрдүгүн быһаарар.

Билигин халлаан уларыйан иһэр. Халлаан уларыйыытын, күһүҥҥү кэмҥэ улаханнык тымныйбат буолуутун үгүс кэтээн көрөөччүлэр бэлиэтииллэр.

Соторутааҕыта, 40-ча сыллааҕыта сэтинньи ый бүтүүтэ кыыдааннаах кыһын кэлэн 50-ча кыраадыска диэри тымныйар эбит буоллаҕына, билигин бу ый сылаас, күһүҥҥү ыйга киирсэр буолан турар. Күһүн ситэ тымныйбатаҕына халлаан онтун ситиһиннэрэ сатаан саас, олунньу бүтүөр диэри эмиэ тымныыта уҕараабакка эрэ турар буолла.

Халлаан маннык уларыйыытын таба өйдөөн аахсыбатахха, былыргы сахалар этиилэрин токурутан, хайа эрэ чыыһылаҕа сыбаан ылыннахха, тымныы оҕуһун муоһа тостор кэмэ атын кэмҥэ түбэһэн хаалан былыргы сахалар үөрэхтэрэ таһы-быһа сымыйа дуу, тугуй дуу, диэн ыйытык үөскээн тахсарыгар тириэрдэр. Былыргы сахалар тымныы оҕуһун муоһа тосторун ханнык да чыыһылаҕа хам баайбакка, ый бүтүүтэ эбэтэр ый саҕаланыыта, ортото диэн бэлиэтээһиннэри биэрбиттэрин тупсара сатаан, куһаҕаҥҥа, сыыһаҕа кубулутааччылар бааллар. Улахан сис былыт ахсынньы ый саҥатыгар саба бүрүйдэҕинэ халлаан улаханнык тымныйбакка, оҕус муоһа үүммэккэ да хаалыан сөп.

Кыһыҥҥы кэмҥэ халлаан эмискэ тымныйыыта диэн уонча кыраадыһынан уларыйыыта, тымныйан хаалыыта былыт баран хааллыытыттан ордук тутулуктаах. Улахан тымныылар түстэхтэринэ халлаан хоту өттүгэр дьүкээбил уота умайар. Бу уот хайдаҕыттан халлаан туругун эмиэ быһаараллар.

Кыһын халлаан былытырдаҕына хаар түһэр уонна сылыйар. Халлаан эмискэ сылыйыыта диэн уонча кыраадыһынан итийиитэ ааттанар. Эмискэ сис былыт кэлиитэ халлаан уһуннук сылыйыытыгар тириэрдэр.

Былыргы өбүгэлэр билиилэрин таба өйдөөн, таба туһаныы аныгы үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буолар.

Былыргы кэмнэргэ сахалар тымныы уҕараан, мөлтөөн барыытын тымныы оҕуһун муоһа тосторунан бэлиэтээн ааҕаллара. Тохсунньу ый бүтүүтэ эбэтэр олунньу ый саҥатыгар улахан сис былыт кэлэн халлаан сылыйыытын оҕус бастакы муоһа тостуутунан ааҕан бэлиэтииллэрэ. Оччотооҕу кэмҥэ бу эмискэ халлаан сылыйыытын ханнык да туһааннаах чыыһылаҕа хам баайан кэбиспэттэр этэ, бу кэм кэлиитэ хайа баҕарар өттүгэр биирдии нэдиэлэ курдук иннигэр-кэннигэр хамсаан биэрэр кыахтаах.

Билигин биһиги араас итэҕэли сымыйанан үөрэтээччилэр тымныы уларыйар кэмин биир чыыһылаҕа хам баайа сатыыллар. Тымныы оҕуһун бастакы муоһа тохсунньу ый 31 күнүгэр, онтон иккиһэ олунньу ый 15 күнүгэр тостоллор диэн чахчы билэр дьон курдук этинэллэр.

2009 сыллаах кыһын улахан уратылаах буолбута. Тохсунньу ый барыта биир тэҥ сылаас буолан үгэс курдук Кириһиэнньэҕэ кэлэр тымныы диэн суох буолла.

Аҕам айылҕаны кэтээһининэн үйэтин тухары дьарыктаммыта. Кини быһаарыытынан саҥа тахсар Ый сылаас, былыт кэмҥэ таҕыстаҕына, бу ый устата сылаас кэмнэр буолаллар, халлаан улаханнык тымныйбат. Ахсынньы бүтүүтүгэр тахсыбыт саҥа ый былыкка төрөөбүтүттэн тохсунньу ый барыта сылаас буолла.

Айылҕаны билгэлээһини ханнык эрэ догмаҕа кубулутумуохха, айылҕа эмиэ уларыйан иһэрин умнумуохха.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008. - 78 с.