Түүл уонна кут-сүр үөрэҕэ

Сахалар чуут умуннаран кэбиһэ сыспыт кут-сүр үөрэхтэрин билигин сайыннаран эрэллэр. Кут-сүр үөрэҕэ атын омуктар киһи туһунан уонна араас таҥараларын үөрэхтэринээҕэр ордук таба буолара научнайдык дакаастанара чугаһаан иһэр.

Саха дьонун элбэх уус-уран айымньыларыттан уонна араас суруйууларга киирбит өйдөбүллэртэн хомуйдахпытына кут-сүр үөрэҕэр киһи өйө-санаата тус-туспалара быһаарыллар. Kут-сүр үөрэҕэр киһи өйө-санаата икки аҥылар: ийэ кут уонна салгын кут диэн тус-туспа көрүҥнэргэ арахсаллар. Онтон киһи этэ-сиинэ буор кут буолар. (1,33). Киһи үс куттара бииргэ хомуллан сүр диэн туспа күүһүнэн холбуу баайылла сылдьаллар диэн кут-сүр үөрэҕэ билинэр. (2,48). Билигин дьон сайдыыларын таһыма, өйдөрө-санаалара ситэ тиийэн, үөрэтэн итилэри соччо дакаастыы иликтэр.

Былыргы Сибиир ойууннара киһи түүлүн үөрэтиинэн дириҥник дьарыктаммыттара биллэр. (3,324). Ойууннар түүлү үөрэтэннэр кут-сүр үөрэҕин төрүттээн, сайыннаран испиттэр. Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ ордук киһи түүллэринэн дакаастаналлара олохтоох. Кут-сүр үөрэҕин быһыытынан киһи салгын кута бэйэтэ этэ--сиинэ суох, аҥардастыы өй-санаа мунньустубут көрүҥэ буолар. Түүлгэ киһи сороҕор аҥардастыы көрөр эрэ, онтон этэ-сиинэ баара ханан даҕаны биллибэт, бэйэтэ көтө сылдьар курдук соҕотохто ханна эмэ баар буолан хаалар. Итинник киһи бэйэтэ көстүбэккэ эрэ сылдьан ону-маны көрөрүн киһи салгын кута оҥорор.

Сорох түүлгэ киһи көннөрү көрөр биллибэт киһитэ кини бэйэтин ийэ кута буолар. Кут-сүр үөрэх этэринэн киһи ийэ кута бэйэтин этин-сиинин, буор-кутун кытта бииргэ сылдьар. Маннык түүллэргэ көстөр бэйэҕэ маарынныыр биллибэт киһи тугу оҥороро, түүлү тойонноон таһаардахха, киһиэхэ бэйэтигэр сыһыаннаах буолан тахсаллар. Биллибэт киһи тустара түүлгэ көһүннэҕинэ хайа эрэ киһилиин көрсүһүү буолар. Бу киһилиин ханнык эрэ сүрүн боппуруоска сөп түбэспэт өйдөөх-санаалаах буолуоххутун сөп.

Түүлгэ киһи ийэ кутун көрүҥэ ханнык майгыны ылыммытыттан көрөн араас түгэннэргэ уларыйан биэрэн иһэр. Киһи түһээн сороҕор бөрөнү, эһэни, ытырыык ыты көрүөн сөп. Оччоҕо кини ханнык эмэ түгэҥҥэ куһаҕан, ити көстүбүт кыыллар майгыларын курдугу атыттарга биллэриэн сөп. Кини түүлүгэр ити адьырҕа кыыллары кыайдаҕына эбэтэр үүрдэҕинэ, майгына көнөн үчүгэй, киһилии дьыалалары оҥоруон сөп. Араас адьырҕа кыыллар киһи түүлүгэр көстүүлэрэ, киһи бэйэтин ийэ кутун майгына ол көстөр кыыллар майгыларыгар маарынныыр буолан ыларын көрдөрөр.

Түүлгэ киһини бэйэтин ыт ытырдаына, аны бэйэҥ кыыһыраҥҥын куһаҕан майгыгын көрдөрүөххүн сөп. Киһи улаханнык кыыһырбыт кэмигэр ийэ кута ытырыык ыкка кубулуйар. Түүлгэ маннык бэлиэ бэйэтинэн көстөр, киһини бэйэтин, салгын кутун ытырыык ыт ытырар. Түүлгэ бу ыты киһи бэйэтэ кыайдаҕына, үүрдэҕинэ кини адьырҕа майгынын сымнатан, дьону кытта эйэлэһэригэр тириэрдэр. Маннык түүл кэнниттэн бэйэни кыана туттарга үөрэнэр туһалаах. Киһи түүлүгэр майгына уларыйбытын бэлиэтин, атын кыыл буолан хаалбытын көрөрүн үөрэхтээхтэр эмиэ бэлиэтииллэр. (4,116).

Киһи түүлүгэр көстөр куһаҕан киһини эбэтэр кыылы кыайыыта, киһи өйө-санаата, салгын кута кыайыыны ситиһиитэ буолар. Маннык түүл кэнниттэн киһи бэйэтин олоҕор туох эмэ ситиһиини оҥороро бэлиэтэнэр. Киһи бэйэтин быстах санааларын, ийэ кутун баҕаларын түүлүгэр кыайыыта киниэхэ ситиһиини оҥороругар тириэрдэр. Киһи бэйэтин олоҕор быстах баҕа санааларын өйүн-санаатын күүһүнэн кыайдаҕына, элбэх ситиһиилэри оҥорор.

Түүлгэ сибиинньэ көстүүтэ, киһи быстах баҕа санаалара аһыыр-сиир өттүн диэки хайысхалаахтарын көрдөрөр эбэтэр итинник майгылаах киһини көрсөөрү гыммыккын бэлиэтиир.

Түүлгэ көстөр биллибэт киһи тугу оҥороругар киһи бэйэтэ сыана биэрэр, сороҕор сөбүлүүр, онтон сороҕор сирэр. Маннык түүл киһи икки кута бэйэлэрин икки ардыларыгар сөбүлэспэттэрин көрдөрөр. Бу балаһыанньаҕа куһаҕан киһи өлүүтэ, кыайыы эбэтэр ситиһии буолуутун бэлиэтинэн буолар. Kиһи көрөр эрэ түүллэрэ туолар кэмнэрэ лаппа ыраахтар.

Аҥардастыы көрөр эрэ түүллэртэн киһи бэйэтэ кыттыһан ону--маны оҥорор түүллэрэ букатын уратылаахтар. Ити түүллэргэ киһи бэйэтэ хаамар, сүүрэр, ыстаҥалыыр уонна өссө тугу эмэни оҥорор. Маннык түүллэргэ киһи бэйэтэ баар буолар, манна кинини охсоллор, тааһынан быраҕаллар, кини бэйэтэ эмиэ охсуһар уонна тааһынан да быраҕар. Маннык түүллэри атыттартан туспа арааран, киһи ийэ кутун түүллэрэ диэн ааттыахха сөп. Итини тэҥэ итинник киһи бэйэтэ ону-маны оҥорор түүллэрэ чуолкай соҕустук тойонноноллор уонна сотору кэминэн туолаллар.

Түүллэри маннык икки тус-туспа көрүҥҥэ араартаан баран үөрэтии ордук табыллыан сөп. Тус-туспа араартааһын кэнниттэн хас биирдии түүлү киһи ханнык кутугар сыһыаннааҕыттан көрөн тойоннооһун, ордук ситиһиилээх буолуон сөп. Түүлгэ киһи бэйэтэ тугу оҥороро эбэтэр аттыгар сылдьар бэйэтигэр маарынныыр эрээри, билбэт киһитэ тугу гынара үксүгэр биирдик тойонноноллор. Маннык түүл көрдөрөрүнэн киһи сороҕор көрөр биллибэт киһитэ ийэ кута туспа арахсан тугу гына сылдьарын көрөрө буолан тахсар. Сахалар киһи үс тус-туспа куттаах диэн этиилэрэ ити курдук дакаастанан иһэллэр.

Түүл үөрэҕин сайыннаран иһии, кут-сүр үөрэҕин сайыннарар. Киһи түүлэ диэн бэйэтин куттара инникилээн иһэн, аан бастакынан көрөр-истэр быһыылара буолара быһаарыллан эрэр. Манна ордук улахан суолтаны киһи бэйэтин икки, ийэ уонна салгын куттара бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара ылар. Ити куттартан хайалара баһыйар оруолу ыларыттан киһи бэйэтин олоҕор тугу оҥороро, хайдах быһыыланара быһаарыллар.

Киһи бэйэтин түүллэригэр көстөр кыыллары таба көрөн, бэлиэтээн майгыларын үөрэтэрэ эрэйиллэр. Ити көстөр кыыллар майгылара киһиэхэ бэйэтигэр эмиэ баарын билэн, олор туһалаах өттүлэрин табан сайыннаран, онтон буортулаахтарын хааччахтаан биэрдэҕинэ эрэ, өй-санаа сайдыытын ордук ситиһэр. Ыт ытырарын ылан бырахтахха эрэллээх доҕор буолан тахсара, онтон эһэ куруук саба түспэккэ, бэйэтин арҕаҕын ордук дьаныардаахтык көмүскүүрэ олоххо көрсүһэр сорох кэмҥэ олус туһалаах буолаллар. (5,60).

Туһаныллыбыт литература

1. Саха төрүт культурата. 2 чааһа. Учууталга көмө пособие. Дьокуускай. Нац.кн.изд. 1992.- 80 с.

2. «Илин» сурунаал. 1998, N 1.

3. Детектив и политика. МАДПР. Вып.3. Горбовский А. Пророки и прозорливцы в Отечестве своем. Москва: Изд-во Новости,1990.- 352 с.

4. Г.В.Врублевская. 5 уроков по толкованию снов.- Санкт-Петербург, «СМИО Пресс»,1998.- 320 с.

5. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.