Умай

Ума́й (Хумай, Ымай, ардыгар Умайя) — түүр уонна монгуол тыллаах омуктарга көстөр, түҥ былыргыттан кэлбит дьахтар таҥара (айыы) , Таҥара (Тенгри) кэннэ иккис миэстэҕэ турар. Аныгы кэмҥэ Умай хотунуалтайдар, башкирдар, бүрээттэр, казахтар, кыргыыстар, монгуоллар, татаардар, хакаастар, уонна да атыттар итэҕэйэллэр, сүгүрүйэллэр. Кини туһунан аан бастакы уонна былыргы суруйуулар былыргы түүрдэр суруктарыгар ахтыллар. .

Хакаас дьахатар Умайы кытта ситимнээх сиэри туому толорор

Ойуулааһына

Умай — ураты күүскэ ытыктанар дьахтар таҥара (айыы), үтүө дьайыҥнаах - эркиннээх (байана) иччи (дух), оҕолору уонна төрүүр дьахталлары араҥаччылыыр. Төрөөрү сытар дьахтары араҥаччылыыр инниттэн, Умай ураһа (юрта) хаҥас, ыраас өттүгэр, киирэн олороро. Умай дьахтар төрдө буоларын аата эмиэ этэр. Умай диэн -- дьахтар киэлитэ (матка), арыт, киин.

Умайга сүгүрүйэн, ураһа илин өттүгэр атын эмэгэттэри кытта халлаан күөх таҥастан тигиллибит куукуланы (сыаҕайы) ыйыыллара, ону оҕо ыарыйдаҕына хааһынан аһаталлара. Умай оҕону, чуолаан, биһиккэ сытар кыһыл оҕолору араҥаччылыыр, биһиктэрин бигиир. Кини оннук оҕо алта сааһын туолуор, атаҕас бигэтик турар буолуор диэри көрөр истэр. Оҕо доруобуйата, олоҕо -- барыта киниттэн тулуктаах. Умай куһаҕан тыынтан, абааһыттан харыстыыр.

Ахтыллыыта

[[Файл:Kul_Tigin.jpg|мини|Күл-Тэгин таастан чочуллубут төбөтө]]

Күл-Тэгин аатыгар оҥоһуллубут пааматынньыкка баар строкаҕа П. М. Мелиоранскай транскрипциятынан суруллубут уонна тылбаастаммык сурукка маннык этиллэр:

«Умај-тäг öгäм катун кутына інім кÿl-тäгін äр ат болды», ол эбэтэр: «Для (то есть на радость) её Величества моей матери-катун, подобной Умай, мой младший брат, Кюль-Тегин, стал зваться мужем».

К переводу П. М. Мелиоранский дал следующее примечание: «В переводе я принял слово „кут, счастье“ за титул… грамматически возможно перевести и „на счастье моей матери“ и т. д. „Умай“ есть известное божество, до сих пор почитаемое шаманистами на Алтае (см. в словарях В. Радлова и В. Вербицкого)».

«Умај-тäг öгäм катун кутына інім кÿl-тäгін äр ат болды», что значит: «Для (то есть на радость) её Величества моей матери-катун, подобной Умай, мой младший брат, Кюль-Тегин, стал зваться мужем».

К переводу П. М. Мелиоранский дал следующее примечание: «В переводе я принял слово „кут, счастье“ за титул… грамматически возможно перевести и „на счастье моей матери“ и т. д. „Умай“ есть известное божество, до сих пор почитаемое шаманистами на Алтае (см. в словарях В. Радлова и В. Вербицкого)».

В. В. Бартольд кинини эмиэ оҕолору араҥаччылыыр дьахтар таҥара диэн ааттыыра.

Хакаастар оҕо кутун хаамыар диэри эмиэ Умай (Ымай) диэн ааттыыллар.

Оҕо тугу гыммытын барытын Умайы кытта ситимнииллэрэ. Өскөтүн оҕо утуйа сыттаҕына түүлүгэр күллэҕинэ, кинини кытта Умай кэпсэтэр диирэ. Өскөтһн ытаатаҕына, абааһы, куһаҕан тыын дьээбэлээтэ, ол эбэтэр Умай ханна эрэ барбыт дииллэрэ. Оҕо ыарыйдаҕына Умай суох, барбыт, тэскилээбит диэн өйдүүллэрэ. Оччоҕуна ойууну ыҥыраллара.

Өссө көр

• Таҥара
• Хумай

Литэрэтиирэ

• Потапов Л. П. Умай — божество древних тюрков в свете этнографических данных. — Тюркологический сборник 1972. — М.: Наука, 1973. — С. 265—286.
• Котов В. Г. Женское божество Умай/Хумай: сравнительная характеристика // Известия Алтайского государственного университета. — 2010. — № 4-2. — С. 111—114.
• Чебодаева М. П. Образ Богини Умай (Ымай) в изобразительном и декоративном искусстве Хакасии. — Абакан. — 2019. — 40 С.

Сигэлэр

• Энциклопедия Башкирии → Хумай