Уус-уран истиилгэ хомуур суолталаах тылы туттуу

Түүр тылларын биир уопсай төрүт-уус бэлиэтинэн хомуур суолталаах тылы туттуу буолар. Хомуур өйдөбүл биир уустаах барамайы түмэн көрдөрөрү бэлиэтиир, үксүгэр, чопчута суох суолталаах биир ахсаан халыыбынан бэриллэр. Саха тылын уус-уран истиилигэр, ол эбэтэр уустаан-ураннаан суруллубут айымньыларбытыгар хомуур суолталаах тыл араас ньыманан бэриллэр буолан, олус киэҥник тарҕаммыт көстүү буолар.  Оннук ньыма apaaha ордук киэҥник классик суруйааччыларбыт айан хаалларбыт кэпсээннэрин, хоһооннорун тылыгар-өhүгэр харахха илэ көстөр хартыынаны ойуулуурга туттуллар:

1.  Сыһыарыыта суох төрүт олоҕунан бэриллэр хомуур суолталаах аат тыл сахалыы хоһуйан этии төрүт-уус бэлиэтэ буолар.

а) Хомуур суолтатаах биир ахсааҥҥа турар бэйэмньи тыллаах этии уус-уран айымньы тылыгар-өһүгэр олус элбэх: Саас кэлэн, тыаҕа таҕыстаххына – чыычаах ыллыыр, ууга киирдэххинэ – балык оонньуур, көҕөрбүт тыам баһын кэрэ дьүһүннээх кэҕэ кыылым киэһэлэри, сарсыардалары этэн чоргуйан сатарытар буоллаҕа (5. с. 134).

б) Тыл олоҕо хатыланан туттуллуута, ол эбэтэр хоһуласпыт тыл уус-уран айымньы биир ураты бэлиэтэ буолар. Хоһулаһыы тыл суолтатын күүһүрдэр, барамай элбэҕин бэлиэтиир, ону таһынан хомуур суолтаны биэрэр. Маннык көстүү үксүгэр хоһоонунан айымньыга туттуллар: Киһи-кuhu кэрэхсээбит Киргиллээх киис кэһиилээх Силигилээбит үрэх Киэҥ Силигил хатын диэн; Улуус-улуус умсугуйбут Уһун сурахтаах, Улуу саарба уруйдаах Умсулҕаннаах үрэх Учур хотун диэн (3. с. 82).

в) Хоһулаһыыга биир тыл олоҕо хатыланар эбит буоллаҕына, ханыы тылга икки тус-туһунан тыл ситимнэһэн биир өйдөбүлү үөскэтэр. Холобур, от уонна мас диэн тыллар ханыылаһан от-мас диэн, ол аата «үүнээйи барыта» диэн ордук киэҥ, ону тэҥэ хомуур суолталаах саҥа лексема үөскүүр (2. с. 24). Ханыы тыл уустаан-ураннаан этиигэ хойуутук туттуллар. Холобур: Бүгүн кини ордук уйадыйбыт, оту-маһы, сири-дойдуну ордук таптаабыт, киһини-сүөһүнү ордук уруурҕаабыт күнэ (1. с. 310).

2.  Хомуур суолта сыһыарыы көмөтүнэн эмиэ бэриллэр:

а) Саха тылыгар элбэх ахсаан -лар сыһыарыыта барамай элбэҕин бэлиэтиир көнө суолтатын таһынан, биир ууһунан түмэн, хомуйан бэлиэтиир хомуур суолтаны биэрэр. Оттон былыргы түүр тылыгар бу сыһыарыы, бастатан туран, хомуур өйдөбүлү бэлиэтиир диэн учуонайдар быһаарбыттара биллэр. Онон, уус-уран айымньыга хомуур суолталаах -лар сыһыарыы үгүстүк туттуллара саха тылын төрүт көстүүтэ буолуон эмиэ сөп. Холобур: Ол курдук Макаардар, Хабыччалар мунньахтан мунньахха сырыттылар (5. с. 85). Онтон оҕус улам-улам дугунар буолан истэ, Лэглээриннэр харахтара сырдаан истэ (1. с. 76).

б) Биир дьиэ кэргэни түмэн көрдөрүүгэ өссө -лаах сыһыарыы туттуллар. Бу курдук үөскээбит хомуур суолталаах тыл уус-уран айымньыга үгүстүк көстөр: Саас эрдэ Дьөгүөрдээннээх үөрэн-көтөн бэйэлэрин тапталлаах уйаюрыгар – быыкаайык балаҕаннарыгар көстүлэр.  Боллoopymmaлaax дьиэлэрэ сытыары истиэнэлээх киэҥ, атыттарга холуйдахха, сырдык дьиэ (1. с. 110). 

Саха тылыгар -лаах  сыһыарыыга дьүөрэ  суолталаах аах диэн  эбиискэ  баара биллэр. Бу эбиискэ уруу тиэрминин кытта ситимнэһэн, саха тылын кэпсэтии да, уус-уран да истиилигэр тэҥинэн туттуллар. Холобур: Саас эрдэ, киристиэп саҕана,  Сэмэнчик  Маайа аҕатын  аахха  дьаарбайа барбыт (5. с. 135). 

в) Холбуу түһүк -лыын сыһыарыытын кытта, эмиэ диэн суолтаҕа туттуу хомуур  суолтаны  үөскэтэр. Маннык морполуогуйалыы халыып уус-уран истиилгэ хоһоонунан айымньыга  соҕотохтуу да, ханыылаһан да туттуллар:  Нууччалыын тууһурдулар,  Сахалыын саатаатылар,  Улаханныын  умсугуйдулар, Аччыгыйдыын  алдьаннылар, Кырдьаҕастыын кыдьыгырдылар,  Эдэрдиин  имэҥирдилэр, Баайдыын баҕардылар,  Дьадаҥылыын  таптаатылар, Көссүөлүүн  көҕүйдүлэр, Мэниктиин мэҥийдилэр (3. с. 194, 195). 

г) Саха тылыгар холбуу-туохтуу түһүк -лары халыыба элбэх ахсаан -лар уонна туохтуу түһүк -ы сыһыарыытынан үөскээбит. Маннык үөскээбит тыл уус-уран айымньыга хомуур суолтаны бэлиэтиир: Дьиэ үрүттэри, муоста арыннары, олбуор истэри, оһох кэннилэри бүтүннүү ньэҥньийэн чүүччэйдилэр (1. с. 248). 

Түмүктээн эттэххэ, саха тылын уус-уран истиилигэр хомуур суолталаах тыл араас ньыманан бэриллэр. Лиэксикэлии биирими бэлиэтиир apаҥаҕа этии ис хоһоонуттан тутулуктанан, тыл төрүт олоҕунан, хоһуласпыт уонна ханыы тыл үгүстүк туттуллар. Оттон морполуогуйалыы ньыма бөлөҕөр, сүнньүнэн, -лар, -лаах, -лыын уонна -лары сыһыарыынан үөскээбит хомуур суолталаах тыл баһыйар миэстэни ылар, итиэннэ уус-уран истиил ураты этигэн бэлиэтэ буолар.

Литэрэтиирэ

1. Амма Аччыгыйа. Сааскы кэм. – Дьокуускай: Бичик, 1994. – 360 с.

2. Афанасьев П.С. Саха билиҥҥи тыла. Лексикология. – Дьокуускай, 1996. – 191 с.

3. Кулаковскай А.Е. Ырыа-xohooн. – Дьокуускай, 1978.  – 294 с.

4. Күндэ.  Кыыһар туҥат. – Дьокуускай, 1979. – 295 с.

5. Неустроев Н.Д. Төрүөбүт сирбэр, тапталлаах дьоммор. – Дьокуускай: Бичик, 1995. – 336 с.

6.  Убрятова Е.И. Исследования по синтаксису якутского языка. 1 ч. Простое предложение. – М.; Л., 1950. – 304 с.

7.  Убрятова Е.И. Согласование в якутском языке // Исследования по синтаксису тюркских языков. М., 1962. – С. 101-119.

8. Убрятова Е.И. Удвоение основы слова в якутском языке // Вопросы грамматики: Сб. статей к 75-летию академика И.И. Мещанинова. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1960. – С. 211-222.

9.  Щербак А.М.  Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков.  Имя. – Л., 1977. – 190 с.