Уһуйуу уратыта

Уһуйуу диэн уустары уонна ойууннары үөрэтиигэ туттуллар ньыма.

Сахаларга баар «Уһуйуу» диэн өйдөбүл киһи куттарыгар сыһыаннаах өйдөбүл буолар. Ойууннар үөрэхтэрин биир көстүүтүнэн киһи кутун уһуйуу буолар. Кыахтаах, улахан ойууннар киһи куттарын тус-туспа ылан ытыстарыгар уура сылдьаллара бэлиэтэнэр. Ити ылбыт куттарын кинилэр кимиэхэ баҕарар иҥэрэн биэрэр кыахтаахтар.

Сахалыы үөрэххэ уһуйуу диэн туспа көрүҥүнэн ааҕыллар. Бу үөрэнии көрүҥэ кут-сүр үөрэҕэр киирсэр. Бу үөрэх хайдах сайдан иһэрэ сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн сөптөөхтүк быһаарыллар. Уһуйан үөрэтии диэн көрүҥҥэ улахан уустары уонна ойууннары үөрэтии киирсэр. Уустары уонна ойууннары уһуйан үөрэтиилэр тус-туспа көрүҥнээхтик бараллара бэлиэтэнэр. Ууска үөрэнии оҕо кыра эрдэҕиттэн идэтин лаппа баһылыар диэри олус өр кэмҥэ ыытыллар. Онтон эдэр ойууну кырдьаҕас ойуун уһаатаҕына үс сыл иһинэн уһуйан, үөрэтэн кэбиһэрэ биллэр.

Ууска үөрэтии, киһи илиитинэн тутан-хабан үлэлииригэр, оҥороругар үөрэтии буолан, эти-сиини үөрүйэх оҥорон, буор куту үөрэтииттэн тутулуктаах. Олус өр кэмҥэ оҥоруллара быһаарыллар. Буор кут көлүөнэттэн көлүөнэҕэ эти-сиини кытта бэриллэн иһэрэ чуолкайданар, “Уус оҕото уус буолар” диэн этии баар. Уус киһи тугу оҥорорго үөрэниитэ барыта элбэхтэ хос-хос хатылаан хамсанан эти-сиини эрчийэн, үгэскэ кубулуйан, үөрүйэх оҥорон кини буор кутун өйүгэр-санаатыгар иҥнэҕинэ эрэ идэтин дьиҥнээхтик баһылыыр. Ити иһин уус буоларга үөрэнии эт-сиин тутулуттан улахан тутулуктаах уонна олус уһун бириэмэни ыларын тэҥэ, буор куту үөскэтэринэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтанар.

Ойуун үөрэҕэр уһуйуу киһи ийэ кутун таһымыгар барар буолан олус уһун кэмҥэ буолбат эбит. Уһуйуу аһара уһун кэмҥэ буолбатын кырдьаҕастар эмиэ бэлиэтииллэр. “Бэлэһигэр силлэппит” диэн этэллэр. Силлээн биэрии аһара уһаабатынан уһуйуу уһуннук барбата быһаарыллар. Арай уһуйууну барыахтаах эдэр киһи онно сөп түбэһэр ураты талааннаах, өйө-санаата сөп түбэһэр уратылаах буолара эрэйиллэр.

Улахан уоппуттаах элбэҕи билбит-көрбүт кырдьаҕас ойуун киһи бэйэтин үөрэҕин эдэр үүнэн иһэр киһиэхэ биэриитин, кинини бэйэтин идэтигэр үөрэтиитин уһуйуу көмөтүнэн оҥорор. Эдэр ойууҥҥа кырдьаҕас ойуун бэйэтин үөрэҕин кытта араас абааһыларын уонна үөрдэрин кытта биэрэр. Кырдьаҕас ойуун араас абааһылар сылдьар аартыктарын эдэр ойууҥҥа арыйан биэрэн, итилэргэ киирэн биэрбэтигэр үөрэтэр. Ити иһин уһуйууну барбатах киһи кыайан ойуун буолбат дииллэр.

Кэнники кэмҥэ үөрэхтээхтэр киһи мэйиитэ компьютер курдук үлэлиирин быһааран эрэллэр. Компьютер өйүгэр төһө элбэх билиини-көрүүнү, информацияны киллэрэр кыахтаах даҕаны оччонон үлэлиир, толкуйдуур дьоҕура элбэх буолан тахсар. Бэлэм оҥоруллубут программалары компьютер өйүгэр хаалаан биэрии эмиэ оҥоруллар. Маннык тэҥнэбили оҥордохпутуна, уһуйуу диэн киһи мэйиитигэр бэлэм үөрэҕи, ийэ куту кытта киллэрэн биэрииттэн тутулуктаах өйдөбүл буолуон сөптөөх. Ойуун бэйэтин кистэлэҥнэригэр үөрэтиитэ уһуйуу диэн ааттанар. Кырдьаҕас ойуун эдэр ойууҥҥа бары сылдьар аартыктарын арыйар. (1,48).

Киһини үөрэххэ, билиигэ-көрүүгэ уһуйуу диэн өйдөбүл киһи куттарын кытта сибээстээх. Бу өйдөбүл киһи куттара, өйдөрө-санаалара тус-туспаларыттан үөскээн тахсар уонна итилэр атын күүс көмөтүнэн ханна баҕарар салаллыахтарын сөбө дакаастанар. Ойуун атын омук киһитин кутугар киирдэҕинэ, бэйэтэ ол омук тылын билбэт да буоллаҕына, омук киһитин курдук саҥаран барар. (1,130).

Салгын кукка ким эмэ кута түстэҕинэ, киһи, ол түспүт кут майгынын ылар, билиитин иҥэрэр, интэриэһин тутуһар. (2,128).

Ойуун кута-сүрэ ойуун үөскүүр Орук маһыгар иитиллэр. Ойуун буолар киһи төрөөбүтүн кэннэ онно баран иитиллэр. Ити кэмҥэ кини кута тэйэр. Ол иһин иирэр, бутуллар, буккуллар. Бу маска уйа баар буолар. Кут онно баран сытар. Онтон тахсыбат. Кут, киһи ойуун буоллаҕына, ол киһи өлөрүгэр биирдэ тахсар. Ойууттар уһуттарбакка эрэ ойуун буолаллар да, билиитэ-көрүүтэ суох ойуун уонна уһун үйэтэ суох буолаллар. Уһуттарбакка кыырбыт ойуун абааһыттан сыыһа-алҕас түбэһэн өлүөхтээх, быһа кымньыылаттаран. (3,38).

Ойуун буоларга уһуйуу диэн кырдьаҕас ойуун бэйэтин билиитин-көрүүтүн, өйүн-санаатын эдэр ойууҥҥа көһөрөн биэриитин аата буолар. Былыргы кэмҥэ сахаларга кыахтаах ойууннара киһи куттарын туспа араартаан ылалларын бэлиэтииллэр. Итинтэн сиэттэрэн кырдьаҕас ойуун эдэр ойууҥҥа бэйэтин өйүн-санаатын, ийэ кутун көһөрөн биэриитэ ойуун идэтигэр уһуйуу диэн ааттанар.

Урукку кэмҥэ, ыраахтааҕы баарын саҕана хас да улууска биир эмэ улахан кыахтаах ойуун баар буолара бэлиэтэммит.

Кырдьаҕас ойуун өлөрө чугаһаатаҕына уһуйуллуон сөптөөх өйдөөх-санаалаах, ураты талааннаах эдэр киһини көрдөөн булар. Эдэр, бары өттүнэн сөп түбэһэр киһини ойуун бэйэтэ көрөн-истэн, идэтигэр уһуйан үөрэтэр. (4,16).

Уһуйуллуон сөптөөх өйдөөх-санаалаах киһи биир эмэ буолар эбит. Уһуйуллан үөрэнии диэн букатын тарҕамматах, үйэҕэ биирдэ эмэтэ буолар суол. Ойуун бары билиитин-көрүүтүн ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирдэҕинэ билэр-көрөр. Ойуун буолар киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар түргэнник киирэр уонна тахсар кыахтаах киһи буолуон сөп.

Ийэ кут иитиллиитэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыга эмиэ сөп түбэһэр. Дьон барыта кэриэтэ ийэ куттара төрөппүттэрин көмөтүнэн иитиллэн, этин-сиинин хамсатан үөскүүр буоллаҕына, биир эмэ ураты талааннаах, өйө-санаата уратылаах киһи ийэ кута уһуйуу көмөтүнэн түргэнник иитиллэр кыахтаах эбит. Өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ үгүс дьоҥҥо аналланалларынан, киһилэр өйдөрүн-санааларын үөрэтэринэн оҕо ийэ кутун иитиини төрөппүттэрин үтүктэн, киһи быһыытын тутуһан ыытылларын ирдииллэрэ ордук буолар. (5,109).

Туһаныллыбыт литература

1. Г.В.Ксенофонтов. Шаманизм. Избранные труды. (Публикации 1928 - 1929 гг.) Якутск: Творческо-производственная фирма «Север – Юг», 1992.- 318 с.

2. Л.А.Афанасьев. Айыы үөрэҕэ. Дьокуускай: «Ситим» КиФ, 1993.- 184 с.

3. Н.Н.Яковлев. Курууппа ойуун көрүүлэрэ. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1993. - 56 с.

4. "Туймаада" хаһыат. №117. 6.09.2012.

5. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2017. - 156 с.