Уһун Дьурантаайы
Уһун Дьурантаайы диэн үс дойду суругун тутар суруксут. Үрүҥ Айыы уола. Үрүҥ уп-уһун киһи. Маҥан бытыктаах оҕонньор курдук этэллэр. Айыы халлааныгар олорор. Дьылҕа кинигэтин илдьэ сылдьар.
Ити кинигэҕэ киһи «үс дойдуга» тугу гыммыта бүтүннүү суруллар. Ол аата Айыы санааны санаабыта — Үөһээ дойду, сирдээҕи олоҕунан олорбута — Орто дойду, куһаҕаннык сылдьыбыта — Аллараа дойду буолар. Онон аан дойду үчүгэйэ-куһаҕана, үтүөтэ-мөкүтэ. Дьылҕа кинигэтигэр суруллан хаалар эбит.
Дьылҕа кинигэтэ диэн айылҕа дириҥ суола. Көстүбэт суол. Салгын курдук өйдүөххэ эмиэ сөп. Былыргылар саныылларынан, киһи оҥорбут оҥоруута, саҥарбыт саҥата эрэ буолбакка, саныыр санаата кытта итиннэ сурулла турар. Ол иһин мээнэ тыллаһар, түбэһиэх саҥарар-иҥэрэр, куһаҕаны саныыр аньыы. Сата баһын тардыы дэнэр. Атыннык эттэххэ, муҥур дьиҥ чахчыны таарыйан, айылҕа көстүбэт суолуттан арааһы барытын көбүтэн таһаарыахха сөп.
Сэһэнньиттэр этэллэринэн, Дьылҕа кинигэтэ үрүҥ уонна хара суруктаах. Бу суругу Үрүҥ Элкэнэй Тойон суруйар.
Киһи дьылҕатын үрүҥ суругар Айыы суола киирэр. Ол аата алгыс өттө: кут уонна сүр. Ыраас, сырдык ыра. Биһиги иннинээҕилэр биһиэхэ туһаайан хаалларбыт алгыстаах санаалара. Иччилэргэ, Айыыларга, иччилэргэ чугас буоллахха, ити үрүҥ сурук арыллан кэлэр үгэстээх. Ити иһин Таҥха кэмигэр дьон бэйэтигэр үрүҥ суругу арыйарга – сырдык ыраны бигэргэтэргэ, куту-сүрү тардарга дьулуһар.
Оттон Дьылҕа кинигэтин хара суругар өлүү суола сылдьар. Онно Айыы Таҥаралар киһи оҥоһуутун уонна ыйааҕын ыйаллар. Киһини олоххо туох күүтэрэ-кэтэһэрэ оҥоһуу дэнэр. Урукку күлүктэрбит, атыннык эттэххэ төрүттэрбит, өбүгэлэрбит арааһы оҥорон хаалларбыт суоллара-иистэрэ биһиэхэ оҥоһуу – архетип буолар. Биһиги ити иһигэр сылдьабыт эрээри, Айыы суолун тутуһан, алгыс өттүн өрүү күүһүрдэ, улаатыннара туруохтаах эбиппит. Дьон ситэ өйдөөбөт өттө Таҥха кэмигэр бэйэтин ыра санаатын бигэргэтэ сатаабакка, оҥоһууну билэ сатыыр. Инньэ гынан, Дьылҕа кинигэтиттэн хара суругу арыйыан сөп. Үөһэ этэн аһарбытым курдук, ити олус сэрэхтээх.
Дьылҕа хара суругар өссө ыйаах баар. Киһи өлбүтүн кэннэ тыын Айыы Таҥара дьүүлүгэр турар. Тыын аан бастаан Уһун Дьурантаайыга бэйэтин тиһэх тылын этэр. Туох да куһаҕаны оҥорботоҕум диэн. Ону Үрүҥ Элкэнэй Тойон суруйар. Итинник гыммытын кэннэ, Дьаамы Таҥара өлүү уутунан аһаран, сиэркилэҕэ курдук, тэһэ көрөр. Үчүгэй буоллаҕына, Айыы таҥаралар тыыны сэттис халлааҥҥа түһэрэллэр. Оччотугар таҥаралар дууһа гыналлар. Дууһа төттөрү төннүөн баҕарар буоллаҕына, суолун-ииһин, тугу гыныахтааҕын ыйан, хотугу түһүү халлаанынан сиргэ хат ыыталлар.
Куһаҕан тыын эмиэ салгыы ханна барара, тугу гыныахтааҕа ити курдук ыйыллар. Онон ыйаах диэн өлүү кэнниттэн тыын дьүүлгэ турара уонна салгыы ханна салалларын Айыы таҥаралар быһаарыылара буолар.
Өлөн баран тиллибиттэр кэпсииллэринэн, Уһун Дьурантаайы алҕас тиийбит тыыны төттөрү утаарар эбит. Онуоха Дьылҕа кинигэтиттэн киһи ыйааҕын көрөн, этэр дииллэр.
Киһи тыыннаах сылдьар кэмин ыйаах курдук саныахтаах. Ону быһа түһэн, эрдэ билэ сатыыр куһаҕан. Тоҕо диэтэххэ, биһиги күннэтэ эҕирийэн ылар тыыммытын Айыылар куруук иэс биэрэллэр уонна онтуларын кэтээн көрөллөр. Хомойуох иһин, сорох киһи бэйэтигэр илдьэ сылдьар тыынын үйэ-саас тухары ылбыт «бас билиитин» курдук саныыр уонна хайа талбыт туттар. Ити иэс төлөбүрдээх буолуоҕун ырыҥалаабат. Ол эрээри Айыы Таҥаралар бүтэр уһукка хайаан даҕаны «отчуоттаталлар». Иэс ылбыт тыыммытынан тугу оҥорбуппутун ыйааһыннаан көрөллөр. Тыыннаах буолуу, тыыннаах сылдьыы алгыс буолан, Орто дойду олоҕун мэлдьи өрө көтөҕө туруохтааҕын ирдииллэр...
Сэттис халлааҥҥа тыын ити курдук саҥалыы таҥыллар. Онон Дьылҕа кинигэтигэр баар хара суругу тыын «отчуотун» курдук өйдүөхтээхпит. Таҥхаҕа итини билэ сатыыр бобуулаах.
Таҥха кэмигэр киһи өйө-санаата саҥалыы таҥыллар. Оннук кэмҥэ Үрүҥ Айыы уолугар Уһун Дьурантаайыга хайыһан, бэйэ ыраас ыратын, сырдык санаатын кэлэр кэмҥэ туһулаан, Айыыларга этинэрэ ордук. Оччотугар Үрүҥ Элкэнэй Тойон ону Дьылҕа кинигэтигэр үрүҥ сурук гына суруйар. Үрүҥ сурук кэлин Орто дойду олоҕор кэлээччилэргэ арыллар аналлаах.
Киһи төһөнөн кэлэр кэмҥэ туһаайан үчүгэйи баҕарар да, соччонон Дьылҕа кинигэтиттэн өбүгэлэрбит алгыстаах санаалара тахсан иһэр... Бэйэ үтүө баҕатын Уһун Дьурантаайыга этии домнонор. Оннук буоллаҕына, тохсус халлааҥҥа олохтоох Үрүҥ Айыы үрүҥ тыына Айыы суолун устун кут-сүр буола сиргэ түһэр.
А.Павлов-Дабыл.
Өссө маны көр
уларыт