Франсуа Виет

Франсуа́ Вие́т, сеньор де ля Биготьер (фр. François Viète, seigneur de la Bigotière; 1540 — 23 февраля 1603) Франция математик-учуонайа, символическай алгебра төрүттээччитэ. Бэйэтин үлэлэрин «Франциск Виета» диэн ааттыыра, ол иьин кинини «Виета» диэн ааттыыллара. Үөрэҕинэн уонна сүрүн идэтинэн-юрист.

Олоҕун туһунан

1540 сыллаахха Фонтене-ле-Конт диэн куоракка төрөөбутэ. Аҕата идэтинэн-прокурор. Бастаан францисканскай монастырьга уорэммитэ, ол кэннэ Пуатье диэн Университетка бакалавр истиэпэнин ылбыта(1560). 19 сааьыттан бэйэтин дойдутугар адвокатынан улэлээбитэ. 1567 сылтан суудаарыстыбынай сулууспага улэлии көспутэ.

1570 сыллаахха «Математический Канон» диэн тригонометрия капитальный үлэтин суруйбута уонна Парижка 1579 сыллаахха таьаарбыта. 1571 сыллаахха Парижка олоро көспутэ, математиканан интириэһииргирэ уонна учуонай аатынан биллэрэ улаатан испитэ.

Ийэтин уонна үөрэнээччитин кэргэнэ принц де Роган сибээстэринэн Виет дуоһунаска түргэнник өрө тахсан Генрих 3 король сүбэһитэ буолбута, онтон Генрих 4 сүбэһитэ. Генрих 4 сорудаҕынан Виет Францияҕа Испанскай агеннар туспа бэлиэнэн суруйсууларын ааҕан Испанскай король Филипп 2 Виеты хара хомуһуннаах диэбитэ. Король чугаһынааҕы иирсээнтэн Виет дуоһунаһыттан халбарыйан биэрэн (1584-1588), бэйэтин олоччу ахсааҥҥа анаабыта. Уһулуччулаах классиктар (Кардано, Бомбелли, Стевина уон да.а) улэлэрин уөрэппитэ. Инэн толкуйдатан элбэх үлэни суруйбута. Виет уопсай ахсааҥҥа сана символическай тылы киллэрбитэ- ‘’Общая арифметика’’.

Виета тыыннааҕар үлэлэриттэн сороҕо эрэ таһаарыллыбыта. Кини сүрүн улэтин ‘’Введение в аналитическое исскуство’’(1591 c.)-саҥа элбэх объемнаах трактат саҕаланыыта эрэ курдук көрөрө. Хомойуох иһин үлэтин кыайан салҕаабатаҕа. Учуонай быстах өлүүнэн өлүүнэн өлбүт курдук сабаҕалааһын баар.

Виета өлбүтүн кэннэ үлэлэрин сборнигын Голландия математига Ф.ван Схотен таһаартаабыта.

Научнай үлэтэ

Виет сыала диэн- саҥа тылы ахсааҥҥа киллээрии. Саҥа тыл ахсаан чиничийиитигэр көмөлөһөн чэпчэтиини аҕалыахтаах диэн этиллибитэ.

Виет кэпсээһини икки чааска араар идэлээх: уопсай быраабылалар уонна чопчу ахсааннаах киллэриилэр, ол аата бастаан уопсай ахсаанна суоттуур ол кэннэ холобур аҕалар. Уопсай чааска биллибэт чыыһыларары эрэ буолбакка барыларын буукубанан суоттуур илэри “коэффициенты” диэн ааттаабыта. Аһаҕас дорҕооҥҥо-биллибэт чыыһылаларга, онтон бүтэй дорҕооҥҥо-коэффициеннарга.

Алгебраическай кубулутуулары олус диэн сатыыра-холобур, переменнайдары солбуйара эбэтэр биир өттүттэн көһөрөрүн сатыыра, ол бириэмэҕэ олус диэн итэҕэйбэттэрэ, сатаабаттара. Виет үс бэлиэлэри туттара: эбии, көҕүрэтии уонна түҥэтии.

Саҥа ньыыма олус диэн чэпчэкитик, көннөрүтүк ылыммыта. Виета бэлиэлэрин араас учуонайдар сыаналаабыттара уонна өссө дириҥник үөрэтэн саҕалаабыттара. Салҕааччыларынан ааҕыахха сөп Хэрриота, Жирара уонна Отреда, алгебраическай көрүҥҥэ 16 үйэҕэ Декарт аҕалбыта.

Атын Виета көрүннэрэ:

Аатырбыт “формулы Виета” коэффициеннарга элбэх чилиэннэргэ пуунсуйа курдук төрдүтүгэр
Куб тэҥнэһиитигэр саҥа тригонометрическай ньыыма
Формула Виета аҕаларыгар бастакы муҥура суох эбии
Бастакы бэлэм аналитическай изложение теорията
Трансцендентнай пуунсуйа санаата
Алгебраическай суот атын ньыымата

Кэриэс

Франсуа Виет аатынан 1935 сылга кратер ааттаммыт Ый көстөр өттүтүгэр.

Үлэтэ

(1646) Виета бүтэһик улэтэ
(1571) Francisci Vietœi universalium inspectionum ad canonem mathematicum liber singularis.
(1579) Liber singularis.
(1591) Isagoge in artem analyticem isagoge. Tours, Mettayer.
Zeteticorum libri quinque. Tours, Mettayer, folio 24.
Effectionum geometricarum canonica recensio. Sd, fol 7. Undated.
(1593) Vietae Supplementum geometriae. Tours Francisci, 21 fol.
(1593) Variorum de rebus responsorum mathematics liber VIII. Tours, Mettayer, 1593, 49 fol
(1594) Munimen adversus nova cyclometrica. Paris, Mettayer, in 4, 8 fol.
(1595) Ad mathematics problema quod omnibus totius orbis construendum proposuit Adrianus Romanus, Vietae responsum Francisci. Paris, Mettayer, in 4, 16 fol.
(1600) Numbers potestatum ad exegesim resolutioner. Paris, Le Clerc, 36 fol;.
(1600) Apollonius Gallus. Paris, Le Clerc, in 4, 13 fol.
(1602) Fontenaeensis libellorum supplicum Regia magistri in relatio Kalendarii Gregorian vere ad ecclesiasticos doctores exhibits Pontifici Maximi Clementi VIII. Anno Christi I600 jubilaeo. Paris, Mettayer, in 4, fol 40.
Francisci and Vietae adversus Christophorum Clavium expostulatio. Paris, Mettayer, in 4, 8 p. Полемика с Клавиусом
(1646) Francisci Vieta. Opera mathematica, in unum volumen congesta, ac recognita, opera atque studio Francisci Schooten, Leiden — (Франс Ван Схотен),