Харах - өй-санаа сиэркилэтэ

Харах - өй-санаа сиэркилэтэ (ааҥл. the eyes are the mirror of the soul) диэн этии өй-санаа, куттар киһи хараҕар биллэн, көстөллөрүн быһаарар.

Мичээригэр тугу кистиир?

Киһи иһигэр тугу саныы сылдьара тас көрүҥэр, сирэйигэр-хараҕар тута биллэр. Ордук ис туруга харахха арылхайдык көстөр.

Өй-санаа уонна өйгө-санааҕа туох уларыйыылар тахсыылара киһи тас көрүҥэр, сирэйигэр, хараҕар туох эмэ бэлиэлэринэн көстөн биллэр.

Киһи өйө-санаата, куттара хараҕар көстөн биллэн сылдьалларын, олору таба көрөн быһаарыы дьон билсиһэллэригэр уонна бэйэ-бэйэлэрин кытта сыһыаннарыгар ордук туһаны аҕалар.

Киһи хараҕын уонна көрүүтүн уратыларын туһунан ордук суруйааччылар таба бэлиэтээн суруйаллар. Кинилэр киһи араас кэмнэргэ, майгына уларыйан ылыытыгар хайдах уратылардаахтык көрүтэлээн ыларын арааран, ойуулаан бэлиэтииллэр.

Олох сайдан иннин диэки барар кыаҕа төһө элбэх киһиэхэ үтүө санаалар үөскүүллэринэн быһаарыллар. Дьон үксэ үтүө дьыалаҕа биир санааланнахтарына эрэ ситиһии, сайдыы кэлэр. Олох сыалынан дьону барыларын кытта эйэлээхтик бииргэ олоруу буоларынан дьон үгүс өттө үтүө санаалаах диэн быһаарыы сөп түбэһэр.

Yтүө санаа харахха көстүүтэ ураты. Дьоҥҥо үтүөнү баҕарар киһи «Сырдык, ыраас харахтаах» диэн суруйааччылар быһаараллар.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн кут диэн киһи санааларын түмсүүлэрэ, үөрэммит үгэстэрэ буолар. Yтүө санаалаах, үтүө үгэстэргэ үөрэммит киһи, ол аата үтүө, үрүҥ куттаах киһи буолар. Yтүө санаалардаах киһи хараҕа сырдык ыраас, сандаарыччы көрөр буолар. Чаҕылхай сырдык харах үтүө санаа түмсүүтүн көрдөрөр. «Хараҕын ыраах түгэҕиттэн күлүмнэтэр. Сандаарыҥнас, саһархайдыҥы уоттааҕынан көрөргө дылыта»,- диэн билэр киһи П.А.Ойуунускай хараҕын ойуулаан суруйар.

Куруук да буолбатар киһи олоҕор үөрүүлээх түгэннэр үүнэллэр. Ханнык эрэ баҕа санаата туолбут, дьолломмут киһи үөрэр. Харах үөрүүнэн күлүмнүүр, тырымныыр, сандаарар кыымынан ыһыахтанар, үөрүүтүттэн тулалыыр дьоҥҥо, айылҕаҕа бэрсэр. Yөрбүт киһи хараҕа сырдаан, сандааран, уоттанан кэлэрин суруйааччылар «Yөрүүтүттэн хараҕа кылапаччыйбыт», «Хараҕа үөрүүнэн сыдьаайбыт» диэн бэлиэтээн суруйаллар. Арай биир эмэ киһи үөрүүтүн кимиэхэ да биллэримээри атын сири көрөн кэбиһэрэ эмиэ баар суол.

«Сылаастык», «Сымнаҕастык көрөр» диэн таптыыр, сөбүлүүр киһи хараҕын ааттыыллар. Сөбүлүү көрөр харах сылаас уоттаах, имэрийэрдии көрөр. Сөбүлүү көрөр хараҕы «Сандаарыччы көрөр», «Эйэҕэстик көрөр» диэн эмиэ этэллэр. «Таптыыртан харах арахпат» диэн этии ханнык да эбии быһаарыыга наадыйбат. Арай «Таптаабыт харах» тапталлаах киһи атын уратыларын таба көрбөтүнэн эрэ уратыланар.

«Дьэбир киһи» диэн этии өйүн-санаатын араас уларыйыыларын тас көрүҥэр ханан даҕаны биллэрбэт киһини этэллэр. «Дьэбирдик көрүү» диэн этии ыарахан, хамсаабат, дьиппиэн көрүүнү быһаарар.

Уһун кэмҥэ анаан-минээн дьарыктаммыт, ураты үөрэҕи барбыт киһи ис санаалара тас көстүүлэригэр ханан даҕаны биллибэтин ситиһэр. Анаан-минээн ураты үөрэҕи барбатах киһи өйө-санаата уонна өйүн-санаатын уларыйыылара хараҕар көстөн ааһыыларын кыайан кистиир кыаҕа суох. «Хараҕа кылапачыс гына түстэ» диэн үөрбүтүн кистии сатыыр киһини этэллэр. Киһиэхэ туох санаалар өйүгэр-санаатыгар киирбиттэрэ хараҕар охсуллан биллэн ааһалларын кистиир олус уустук.

Куһаҕан санаалаах киһи үөрбүтэ буолан ымайдаҕына даҕаны харахтара үөрбэттэр, тымныынан, килбэччи көрөллөр. Куһаҕан санааны кистии сылдьыы олус уустук, ыарахан дьыала. Куруук кэтэнэ, сэрэнэ, хараҕы саһыаран атын сири көрө сылдьыахха наада. Куһаҕан санаалаах, сөбүлээбэт киһини кыра оҕо ордук арааран билэр, бэйэтэ чугаһаабат, тэйиччи сылдьар.

«Сабыстыгас харахтаах» диэн этии санааҕа ылларбыт киһини быһаарар. Куруук ыар санааҕа ыллара сылдьар киһи хараҕа «Курустук көрөр». Ыар санаа хам баттааһына хара күлүк буолан хараҕы бүөлүүр, харах сабыллар, бүрүөлэнэр.

«Аахайбаттык, тымныытык көрүү» ханнык даҕаны ис санаатын биллэрбэт киһи хараҕа буолуон сөп. Туохха да кыһаммат, санаатын уурбат киһи эмиэ итинник көрөр. «Муус курдугунан тымныытык көрбүт аһыныгаһа суох» харахтар аныгы эдэрдэргэ ордук элбэхтик көстөллөр. «Муус курдук харах», «Мэндээриччи көрүү», «Болоорхой харах» диэн быстах санаалаах, быстах быһыылары оҥорор кыахтаах дьон харахтара ойууланар.

Быстах санаалаах киһи хараҕа олоҕо суох, мээлэнэн сүүрэлиир, тугу да таба көрбөккө халтарыйан ааһар. «Хараҕа олоҕо суох» диэн иннэ-кэннэ биллибэт, быстах санаалаах киһини бэлиэтээн этэллэр. Куттаҕас киһи «Хараҕа сүүрэлиир», биир сири таба көрбөккө эрэйдэнэр.

«Ньамах курдук, будулуччу көрбүт» харахтаах киһи туох санаалааҕа биллибэт, тугу баҕарар оҥорор кыахтаах киһи буолар. Кини ийэ кутугар ханнык даҕаны киһилии өй-санаа ууруллан мунньуллубатах буолан хараҕа чычаас, болоорхой.

Быстах кэмҥэ киһи майгына уларыйан ылыытыгар хараҕын хайдах көрүтэлээн ылаттыырын детективтэри суруйааччылар ордук табан арыйаллар. Киһи майгынын эмискэ уларыйыыта хараҕар биллэ түһүүтэ: «Хараҕа кытаата, дьиппинийэ түстэ», «Тимир курдук көрдө», «Хараҕа хамсаабат» диэн этиилэринэн бэриллэр.

Киһи олус кытаанах санааны ылыннаҕына хараҕа «Ыстаал курдук килэпэччийэр» харахха кубулуйар уонна туохтан да иҥнибэт, тоҕо түһэр кыахтанар. Санаата күүһүрбүтэ хараҕыттан уот буолан кыламныыр. Олоҕор түбэһэн ааһар олус ыарахан балаһыанньаҕа киирэн баран быыһанаары бары кыаҕын, күүһүн уурбут киһи хараҕа ыстаал курдук килэпэччийэр, уоттанар.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэригэр «Туруктаах өй-санаа» диэн быһаарыы баар. Бу этии оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии үлэтэ биир тэҥник, сайдан иһии суолунан, ийэ уонна аҕа иккиэннэрин сабыдыалларынан барбытын быһаарар. Киһи хайдах көрөрө өйө-санаата туруктааҕын, оттомнооҕун, боччумнааҕын быһаарар уонна «Олохтоох харахтаах» диэн этиигэ сөп түбэһэр.

Ыраас, үтүө санаалаах киһи хараҕа ыраас, сырдык буолар. Yөрдэҕинэ хараҕа ордук сырдыыр, сандаарар, хараҕын түгэҕэ көстүбэт, дириҥ.

«Хараҕын куоттара көрө сылдьар» киһи албын буолуон сөп. «Олоҕо суох сүүрэкэлээбит харахтаах» киһиттэн сэрэнэ соҕус сылдьыахха, киһи соччо эрэммэт киһитэ буолуон, хаһан баҕарар түһэн биэриэн сөп. Киһи эрэммэт киһитин: «Хараҕа олоҕо суох», «Мээлэнэн көрбүт», «Киһини таба көрбөт», «Хараҕа сүүрэлэс» диэн быһаарыыларынан эмиэ арааран билэллэр.

«Киһини куһаҕаннык көрөр» диэн быһаарыы куһаҕан санаалаах, сөбүлээбэт, кыыһыран иһэр киһини арыйар. Маннык киһиэхэ дьон чугаһаабаттар, тэйиччинэн сылдьаллар.

Өйө-санаата ситэ сайдыбатах киһи эмиэ ып-ыраастык, туох да сыстыбатаҕын курдугунан мэндээриччи көрүөн сөп. Хараҕа чычаас, ханнык даҕаны иэйии кыыма көстүбэт.

Киһи өйө көппүтэ хараҕар көстөн биллэр. «Балык миинин курдугунан көрбүт иччитэ суох харахтаах» киһи өйө көппүт эбэтэр суох да буолуо. «Иччитэ суоҕунан мэндээриччи көрбүт харахтаах» киһи иирбит эбэтэр итирбит буолуон сөп. Иччитэ суох буолбут харах түгэҕэ сабыллар, мэндээриччи көрөр.

Сахалар «Харах эмиэ иччилээх» диэн этиилэрэ итини быһаарар. Харах иччилээх буолара «Кут-сүр үөрэх» этиитигэр сөп түбэһэр. Кыра эрдэҕиттэн үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит, ийэ кута иитиллибит, туруктаах өйдөөх-санаалаах киһи хараҕа дириҥиир, иччитийэр.

Киһи майгынын уратылара олус элбэхтэрин курдук харах көрүүтүн уратылара эмиэ олус элбэхтэр. Майгы уларыйыыта киһи санаатыттан тутулуктаах. Кытаанах санааны ылыныы харах көрүүтэ кытаатарыгар, батары дириҥник көрүүтүгэр тириэрдэр.

Дьон бары тус-туспа майгылаахтарынан уратыланаллар. Бу уратылар киһи хайа кэмҥэ төрөөбүтүттэн олус улахан тутулуктаахтар. Кыһын тымныы кэмҥэ төрөөбүт дьон ордук кытаанах майгылаахтар, өһөстөр, тулуурдаахтар. Бу дьон барыларын харахтара кытаанах, олохтоох. Кытаанах майгылаах дьон үчүгэй салайааччы, үөрэтээччи буолар кыахтаахтар.

Сымнаҕас майгылаах дьон харахтара эмиэ сымнаҕастар. Атын дьону үөрэтэр киһи аһара сымнаҕас майгылаах буолара табыллыбат. Yөрэтэр киһи көрдөбүлэ үрдүгэ үөрэх ситиһиилэнэригэр тириэрдэрэ ханнык да саарбаҕа суох. Халбаҥнаабат, кытаанах көрдөбүллэрдээх буолуу үөрэх дириҥник иҥэрин хааччыйар.

Киһи хараҕын көрүүтэ майгына, санаата уларыйыытыттан олус түргэнник уларыйар. «Кыыһыран хараҕын хааннааҕынан көрдө» диэн этии олус улахан кыыһырыы буолбутун бэлиэтиир. «Кыыһырбытын омунугар хараҕа уоттанна» диэн этии түргэнник уонна улаханнык кыыһырбыт киһини быһаарар. Кыратык кыыһырбыт киһи хараҕын кырыытынан кынчарыйан көрүөн эмиэ сөп. Куруук кынчарыйа сылдьар дьон эмиэ баар буолааччылар.

Өлөн эрэр киһи хараҕа «Өһөн барар», «Өлбөөдүйэн, уота умуллар». Өлүү-сүтүү ыар тыына хараҕы «Yрүҥүнэн көрүүгэ», «Тиэрэ көрүүгэ» тириэрдэр.

Бэйэ-бэйэттэн хараҕы кистээбэт буолуу киһи киһиэхэ сыһыанын тупсарар. Өй-санаа киһи хараҕынан бэриллэн тулалыыр атын дьоҥҥо тарҕанар.

Yчүгэйдик, сымнаҕастык көрөр үтүө санаалаах киһиэхэ дьон чугастык, иллээхтик сыһыаннаһаллар.

Yөрбүт харах киһини бэйэтигэр тардар, угуйар, үөрүүтүттэн бэрсэр курдук. Дьон чугаһыыллар, үөрүү кыымнарыттан тииһинэллэр. Yөрэ-көтө сылдьар ордук.

Сылаастык имэрийэрдии сымнаҕастык көрөр, кэмигэр үөрүү-көтүү, дьол-соргу кыымнарынан сыдьаайар, сырдык уотунан толбоннурар харахтаах киһиэхэ дьон ордук тардыһар, чугаһыыр. Истиҥ-иһирэх сыһыан, иэйиилээх таптал тоҥмуту ириэрэ, чугас дьону үөрдэ-көтүтэ сылдьар. (1,63).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.