Шор тыла
Шор тыла (шор. шор тили, тадар тили) – Кемерово уобалаһыгар (Таштагол оройуона, Мыски, Междуреченск), сүрүннээн Хотугу Алтаайга, Кузнецкай Алатауҕа олорор шор омук тыла.
2002 сыллаах биэрэпиһинэн шор тылын 6 000 тахса киһи билэр этэ.
Шор тыла түүр тыллар хакас бөлөҕөр киирэр.
Диалектара
уларытШор тыла икки диалекка арахсар: мрас эбэтэр "зекающай" (шор тылын литературнай нормата буолбута) уонна кондомскай эбэтэр "й-диалект". Мрас диалега хакас тылларыгар киирсэр, оттон кондомскай диалект – хотугу алтаай тылларыгар.
Шор суруга-бичигэ
уларытШор суруга-бичигэ 1927 сыллаахха нуучча суругар олоҕуран оҥоһуллубут, ол кэннэ 1929–1938 сылларга латыын суруга туттулла сылдьыбыт. 1938 сыллаахха эмиэ нуучча суругар көһөрүллүбүт. XIX үйэҕэ нуучча таҥараһыттара шор тылын суругун айа сылдьыбыттара.
Аныгы шор алпабыыта:
| А а | Б б | В в | Г г | Ғ ғ | Д д | Е е |
| Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Қ қ |
| Л л | М м | Н н | Ң ң | О о | Ö ö | П п |
| Р р | С с | Т т | У у | Ӱ ӱ | Ф ф | Х х |
| Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь |
| Э э | Ю ю | Я я |
Тыл туһунан
уларытДорҕоонноро
уларытШор тылыгар 16 аһаҕас дорҕоон уонна 25 бүтэй дорҕоон баар. Аһаҕас дорҕооннор кылгас (а, э/е, ы, и, ö, ÿ, о, у) уонна уһун (аа, ээ/ее, ыы, ии, öö, ÿÿ, оо, уу) дорҕооннорго арахсаллар.
Аһаҕас дорҕооннор
уларыт| Инники | Кэнники | ||
|---|---|---|---|
| Сабыылаах | и [i] ии [iː]
ӱ [y] ӱӱ [yː] |
ы [ɯ] ыы [ɯː] | у [u] уу [uː] |
| Ортоку | e [e] ee [eː]
ö [ø] öö [øː] |
o [o] oo [oː] | |
| Аһаҕас | a [a] aa [aː] | ||
Морфология
уларытШор тылыгар маннык грамматическай категориялар бааллар: ааттар (ол иһигэр аат тыл, даҕааһын аат, туохтуур, ахсаан аат, солбуйар аат, саҥа аллайыы), туохтуурдар (ол иһигэр аат туохтуур уонна сыһыат туохтуур), көмө тыллар (эбиискэ, сыһыан тыл, дьөһүөл уонна ситим тыл).
Шор тылыгар сэттэ түһүк баар[1], холобур туохтуу түһүк, сыһыарыы түһүк, холбуу түһүк.
Үөрэтии
уларытШор тылын Кемерево үнүбүрсүөтүгэр Сибиир тылларын уонна култуураларын киинигэр үөрэтэллэр[2][3].
Эбии көр
уларытБыһаарыылар
уларыт- ↑ Тадар Тили - Уроки от Л.И.Чульжановой
- ↑ Кафедра русского языка, литературы и методики обучения НФИ КемГУ Архыыптаммыт 2020, Бэс ыйын 20 күнүгэр.
- ↑ Информация о гранте РФФИ язык и регионы, опыт комплексного филологического исследования Архыыптаммыт 2019, Кулун тутар 7 күнүгэр.
Литература
уларыт- Амзоров М.П. Грамматика шорского языка. Новокузнецк, 1992.
- Дыренкова Н.П. Грамматкиа шорского языка. М.-Л., 1941.
- Курпешко-Таннаташева Н.Н., Апонькин Ф.Я. Шорско-русский и русско-шорский словарь. Кемерово 1993.