Ыарахан үлэни тулуйуу
Ыарахан үлэни тулуйуу киһи тулуура улахан, өһөс майгылаах буоллаҕына эрэ кыаллар.
Олох уустук. «Олоҕу олоруу алааһы туорааһын буолбатах» диэн этэллэр сахалар. Киһи уһун үйэтин тухары наар сөбүлүүр, үчүгэй, туһалаах дии саныыр үлэтин, дьыалаларын оҥоро сылдьара кыаллыбат кэмнэрэ кэлэн хаалаллара олох ыараханын биллэрэллэр, олоххо уустуктары үөскэтэллэр.
Киһиэхэ олоҕор сөбүлээбэт, сирэр быһыытын, ордук үлэтин оҥороро олус элбэхтик көрсөр. Yйэтин тухары наар сүрэҕэ сөбүлүүрүн эрэ дьарыктанар киһи бэрт аҕыйах, биир эмэ буолар. Киһи, ордук уол оҕо сөбүлээбэтин, сирэрин хайдах эмэ гынан үчүгэйдик оҥорорго эрдэттэн бэлэмнээх, үөрэхтээх буолара ордук. Киһи сөбүлээбэт, сирэр эрээри наадалаах, туһалаах дьыалалары оҥороро хайаан да көрдөнүллэр көрдөбүлгэ киирсэр.
Киһи хайаан да оҥоруохтаах дьыалалара наһаа элбэхтэр. Манна «Муруну да тоҕо түстэххэ» оҥоруллар дьыалалар эмиэ киирэллэр. Биир оннук дьыаланан ыаллар аһара атаах, мааны уол оҕолоро армияҕа сулууспалааһына буолар.
Ыал биир оҕото буолан төрөппүттэрин бэлэмигэр атаахтыы сылдьыбыт уолаттар армияҕа сулууспалыы тиийдэхтэринэ улаханнык соһуйаллар. «Саллаат бэйэтин бэйэтэ көрүнүөхтээх» диэн көрдөбүл армияҕа урутаан тутуһулларын мааны уолаттар билбэт, туох да үлэни сатаабат, билээччилэр этэллэрин истибэт, толорбот буолан эрэйдэнэллэр, элбэхтик нэрээт, эбии үлэ ылаллар.
Мааныга үөрэммит уолаттар армияҕа сулууспалыы тиийдэхтэринэ араас муоста сууйуута, куукуна үлэлэрэ, бөх таһыыта курдук дьиэлэригэр хаһан да үлэлээбэт үлэлэрэ элбэхтик тиксиэхтэрин сөп. Манна саппыкы ыраастааһына, ырбаахы саҕатын тиктии, байыаннай форманы ыраастык тутуу, хамаанданы толорууга истигэн буолуу бастаан иһэр көрдөбүллэргэ киирэллэр. Бу үлэлэри кэмигэр үчүгэй хаачыстыбалаахтык толоруу уонна үөрэтээччилэргэ, хамандыырдарга ытыктабыллаахтык сыһыаннаһыы саллааттан хайаан да ирдэнэр. Кыайан үлэлии үөрэммэтэх, тугу да сатаабат уолаттар үөрэниэхтэригэр диэри кырдьык даҕаны эрэйи, ыараханы көрсөллөр.
Саллаат диэн соҕотох буолбатах. Биир саллааттан бүтүн этэрээт дьыалата барыта тутуллар. Саллаат оҥорбут үлэтиттэн бүтүн этэрээт үлэтин сыаналыыллар. Сарсыарда турууга нуорматтан биир эмэ саллаат хойутаатаҕына, бары хатылаан оҥорорго тиийэллэрэ, хойутуур саллааты бары туората саныылларыгар тириэрдэр. Эдэр саллаат мөлтөҕүттэн бүтүн этэрээт аата-суола түһэр, эбиискэ үлэлэрэ эбиллэр буоллаҕына кырдьаҕас, уопутурбут саллааттар кыйаханыахтарын, бэйэлэрин кыахтарынан көмөлөһө да, үөрэтэ да сатыахтарын сөп.
Армия диэн биир киһи олоҕо буолбатах коллектив олоҕо буолар. Уол оҕо кыра эрдэҕиттэн коллективка сылдьа үөрэнэрэ ол иһин туһалаах. Ыал биир оҕото, төрүөҕүттэн иитиитин уратыларынан, армия сүрүн көрдөбүлүгэр сөп түбэспэтэ, билигин мааны уолаттар армияҕа сулууспалыылларын олус уустугурдар буолла. Элбэх оҕолоох ыаллар оҕолоро армия олоҕор түргэнник сөп түбэһэллэр, үчүгэйдик сулууспалыыллар.
Бэйэлэрэ баайбын дии сананар биир эмэ оҕолоох төрөппүттэр уол оҕолорун кыра эрдэҕинэ кыайан ииппэккэ гынан баран, армия олоҕо көннөрүө диэн саныыллар. Улаатан сиппит эр киһи ыгааһыннаахтык үөрэнэрэ олус ыарахан, сорохтор тулуйбакка араас сыыһа-халты туттунуулары, быстах быһыылары оҥорон кэбиһэллэр. Киһи оҥоро үөрэммэтэх, үөрүйэх оҥостубатах үлэтэ барыта ыараханнык, эрэйдээхтик оҥоруллар, ону тэҥэ элбэхтик табыллыбатыттан, сатамматыттан аанньата суохтук тахсара ордук ыаратар.
Төрөппүт оҕону бу курдук ыгааһыннаах үлэҕэ анаан-минээн кыра эрдэҕиттэн дьарыктыыр, үгүстүк үлэлэтэ үөрэтэр, этин-сиинин хамсаныыларга эрчийэр. Оонньууру ыһан баран хайаан да хомуйуу, тохтубут ууну сотуу, иһит, раковина сууйуутун курдук үлэлэри куруук оҥоро сылдьыыттан саҕалаан үөрэтэн иһэр. Оҕо төһө кыратыттан сөбүлээбэт үлэтин үчүгэй хаачыстыбалаахтык оҥорорго үөрэнэр даҕаны олоҕор туһалаах дьыаланы оҥостунар, өйө-санаата бөҕө буолар, ханнык да ыгааһыны тулуйар кыахтанар.
Билигин кэргэн, ыал буолуу диэн хаалан эрэр. Аныгы оҕолор ыал буола оонньоон баран быраҕан кэбиһэллэрэ, төрөппүттэрин бэлэмигэр төннөн кэлэллэрэ элбээтэ. Ыал буолууну, атын киһини кытта тапсыыны, кини баҕатын эмиэ толорууну, эбиискэ кэлэр үлэлэри аныгы, атаах оҕо кыайан тулуйбатыттан, ыарырҕатарыттан саҥа ыаллар арахсыылара элбэх.
Ыал олоҕо элбэх эрэйдээх, ыараханнардаах, атын киһини кытта бииргэ олорорго үөрэнии, кини баҕатын эмиэ толоруу уонна ким да сөбүлээбэт куукунатын үлэлэрин оҥоруу тулуурдаах буоллахха эрэ кыаллар. Ыарахан үлэлэри барыларын киһи быһыылаахтык, үчүгэй хаачыстыбалаахтык оҥорор буолуу уол оҕоттон эмиэ ирдэнэр, оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэр өйдөөн, анаан-минээн дьарыктыыллар, тулуурдаах буолууга үөрэтэллэр.
Бу ыарахан үлэлэргэ эбии кыра оҕону көрүүнү киллэриэххэ сөп. Аныгы төрөппүттэр оҕолорун кыайан көрөр, иитэр, үөрэтэр кыахтара кыччаан иһэр. Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ оҕо иитиитэ мөлтөөһүнэ, дьаалатынан барыыта аан маҥнай биирдиилээн аймахтар симэлийиилэригэр, онтон омук барыта мөлтүүрүгэр тириэрдэр. Сэбиэскэй былаас үөрэхтээх эрэ дьон «үчүгэйдэр» диэн албыннаабыта билигин да салҕанан баран иһэринэн оҕолору барыларын үөрэхтээх эрэ оҥороору үлэҕэ-хамнаска үөрэтии хаалан хаалбытыттан, элбэх үлэлээх тыа сириттэн эдэрдэр барыылара салҕанан баран иһэр.
Кыра эрдэҕиттэн ыарахан, сөбүлээбэт үлэлэри үчүгэй хаачыстыбалаахтык оҥорууга уол оҕо үөрэнэрэ хайаан да наада. Кытаанахтык, ыган үөрэтии, Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ хас биирдии уол оҕоҕо туһалаах эрэ буоларын билэн төрөппүттэр туһаналлар. (1,117).
Туһаныллыбыт литература
уларыт1. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.