Чэпчэки үлэ

Чэпчэки үлэ диэн киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан, кыаҕынан-күүһүнэн ыарырҕаппакка эрэ толорор үлэтэ ааттанар.

Киһи диэн, киһи буоллаҕа дии. «Эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар» диэн сахалар этэллэр. Күүстээх үлэ кэнниттэн эт-сиин сөптөөх сынньаныыга наадыйарын ити этии быһаарар. Уһун үйэлэрин тухары куруук, өрөбүлэ, уоппуската суох үлэлии-хамсыы сылдьар саха дьонугар сынньалаҥ, сынньалаҥы тэрийии туһунан этиилэр ыһыахтартан, уруулартан, олоҥхону, былыргы кэпсээннэри истииттэн уонна ойуун кыырыытыттан ураты олох да суохтар. Урукку кэмҥэ бултааһын аһылыгы булунууну кытта быһаччы сибээстээҕинэн ордук эрэйдээх уонна ыарахан, киһи эрэ барыта кыайбат уустуктардаах үлэтигэр киирсэрэ.

Эт-сиин, киһи айылҕаттан тутулуктаах сүрүн чааһа, хаһан баҕарар сынньалаҥнык, бэйэтигэр үчүгэйи оҥостунан сылдьарын ордорор. Эт-сиин күүстээх хамсаныылартан сылайарыттан киһиэхэ чэпчэки үлэни үлэлиир баҕа санаа, өссө тугу да үлэлээбэккэ эрэ элбэх харчыны булар-талар баҕа баар буолара саарбаҕа суох суол. Былыргыттан быйылгы да кэмнэргэ киһи «Кыһалҕа кыһайарыттан» ыарахан үлэни үлэлииргэ күһэллэрэ уларыйа илик, кэлин даҕаны уларыйар кыаҕа суох.

Чэпчэки үлэни үлэлииргэ уонна ол-бу араас баҕа санаалары халлаантан түспүт курдук ситиһэргэ төрөппүттэр элбэх сымыйа, аптаах дэнэр остуоруйалары кэпсээннэр оҕолоро кыра эрдэҕинэ өйүгэр-санаатыгар иҥэрэн кэбиһэллэрэ кэнники кэмҥэ ордук элбээтэ. Хантан эрэ халлаантан түһэн кэлэр баайы-малы, төрөппүттэрин муҥура-суох итэҕэйэр оҕо, кыра эрдэҕиттэн кэтэһэ сылдьарга үөрэнэр. Үлэлээбэккэ-хамсаабакка, эрэйдэммэккэ эрэ босхо кэлэр баайы-малы ордук сөбүлүүр буола улаатара өйүгэр-санаатыгар халыйыыны үөскэтэн буортуну оҥорорун аныгы төрөппүттэр аахсыбакка сылдьаллар.

Үөрэхтээх киһи үрүҥ, чэпчэки, салайар үлэҕэ сылдьара хара үлэһит дьону ымсыырдар, угуйар, батыһа, үтүктэ сатыылларын күөртүүр. Советскай былаас кэмигэр ордук киэҥник тарҕаммыт: «Үрдүк үөрэхтээх эрэ буолуу»,- диэн ыҥырыы дьону аан маҥнай чэпчэки үлэни көрдөөһүҥҥэ уонна олору эрэ үлэлииргэ үөрэтэр эбитин билигин кэлэн эдэр үлэһиттэрбит чахчы аҕыйаабыттарын кэнниттэн эрэ биллибит.

Үөрэх-билии кырдьык наада. Барыта кэмнээх, кэрдиилээх буоллаҕына табыллар. Сайдыыта суох экономикалаах, үгүстүк илиинэн үлэлэнэр үлэлээх государствоҕа элбэх үрдүк үөрэхтээх киһи наадата суох. Бука бары үрдүк үөрэхтэннэхтэринэ, ол үөрэхтэригэр сөптөөх үлэни булан үлэлиир кыахтара суох буоларын аахсыбаттар. Хас үлэһиккэ барыларыгар элбэх хамнастаах, сымнаҕас, салайар үлэ кыайан тиийбэт. Салайааччылар элбээн хаалыылара үлэлээччилэри аҕыйатарынан үлэ оҥорон таһаарыытын намтатар.

Үлэ ырыынагар субу кэмҥэ ханнык үлэ наадатыттан көрөн үлэһиттэр ахсааннара уларыйан биэрэн иһэр. Бу быһаарыы сөптөөҕө ырыынак кэмэ кэлбитигэр толору дакаастанна. Элбэх учууталлар, медиктэр үлэлэрин уларытаннар атыы-эргиэн дьыалатын билигин баһылаатылар.

Киһи Айылҕа биир тыынар-тыыннаах харамайа буолан аһыыр уонна утуйар, сынньнар кэмнэрин көтүппэтэҕинэ эрэ табыллар. Айылҕа киһини ити курдук айан кэбиһэн, киһи сынньалаҥнык, тото-хана аһыы сылдьыан, сылаастык утуйуон этэ-сиинэ олус баҕарар. Киһи этин-сиинин баар-суох баҕа санаатынан төрүт даҕаны минньигэстик аһыы-аһыы сытыахха уонна сынньалаҥнык, талбытынан быстах баҕа санаалары толоро сылдьыахха диэн буолар. Бу быһаарыы табата илиинэн көтөҕөн-сүгэн үлэлээһин, хамсааһын ыараханыттан, эрэйдээҕиттэн арыллан тахсар.

Дьон олохторун сайдан иһиитэ көрдөрөрүнэн ас-таҥас эрэ көстөрө эрэйдээҕиттэн киһи үлэни үлэлиирэ быһаарыллар. Айылҕа халлаана сөбүгэр соҕустук тымныйар сирдэригэр дьон-аймах сайдыыны, олохторо тупсуутун атыттартан уруттаан ситистилэр. Азия уонна Европа сөбүгэр тымныылаах сирдэригэр олохтоох омуктар олох сайдыытын баһылаан иһэллэрэ мөккүөрэ суох буолла. Киһи аһылыгын булунара уустугунан уонна тымныыттан көмүскэнээри, хаххаланаары күүскэ үлэлээн-хамсаан өйө-санаата сайдыыны ситиспитин билигин ким да саарбахтаабат.

Дьон-аймах Африкаҕа 3 мөлүйүөн сыл анараа өттүгэр сайдыбыта диэн учуонайдар дакаастаан тураллар. Бу дойдуга олоҕу олоруу чэпчэкитэ, ас-таҥас көстөрө судургута бэрдиттэн европеецтар кэлэн булуохтарыгар диэри олохтоох дьон сайдыыны, үлэни-хамнаһы ситиһиилэрэ маска ыттан кокос эриэхэтин түһэрэртэн эбэтэр бананы үргээн ылан сиэн кэбиһэртэн уонна там-тамы үҥкүүлүүртэн салгыы сайдыбакка хаалбыта.

Халлаан олус тымныйар Саха сиригэр дьон сайдыыны ситиһэллэрэ эмиэ аҕыйаан, үгүс үлэни-хамнаһы айылҕа тымныытын утары охсуһууга ыыппыттар.

Айылҕа тымныытыгар тоҥумаары ону-маны була-тала сатааһын, ас-таҥас булунаары үлэни-хамнаһы сайыннарыы дьон өйдөрө-санаалара ордук түргэнник сайдыытын сөбүгэр тымныылаах сирдэргэ көҕүлээбитэ. Европа киинигэр олохтоох омуктар бэйэ-бэйэлэрин кытта күрэстэһэн, күөн былдьаһан сайдыыларыгар ким урут саҥаны арыйбыт, туһаҕа таһаара охсубут киэҥ сирдэри баһылаан, салайыыны ситиһэр кыахтанара ордук тургэнник сайдалларыгар олук буолбута.

Үлэ – олох үөрэҕэ. Үлэлииртэн, хамсыыртан өй-санаа эбиллэн, эт-сиин үөрүйэх буола үөрэнэр, буор кут мунньуллар, өй-санаа сайдар. Үлэлиир, хамсанар киһиэхэ эрэ буор кут үөскээн, мунньуллан этин-сиинин салайыыга кыттыһар, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн өй-санаа сайдыытын түргэтэтэр. Археологтар булан суоттаан таһаарыыларынан Африкаҕа уонна хоту, Саха сиригэр дьон биир кэмҥэ баар буолбут эбит буоллахтарына Европаҕа капитализмы тута сырыттахтарына Африка дьоно кокос эриэхэтин түһэрэртэн уонна сарайы сэбирдэхтэринэн оҥостортон атын үлэ-хамнас сайдыытын ситиспэтэхтэрэ.

Урукку, саҥа «социализм» тутуллар кэмигэр элбэхтик илиилэринэн күүскэ үлэлээбит кырдьаҕастар билиҥҥи эдэрдэр үлэҕэ хайдах сыһыаннаһалларын кытта тэҥнээн көрөр кыахтаахтар. Ыччат чэпчэки үлэни, олоҕу эккирэтэр буолла диэн Саха сирин араадьыйата элбэхтик эппитэ, хаһыаттара үгүстүк суруйбуттара быданнаата. Кырдьаҕас, уопуттаах дьон эдэрдэр майгылара ити курдук уларыйан иһэрин бэлиэтии көрбүттэрэ хас да уонунан сыллар буола оҕустулар.

Кэнники кэмҥэ үөскээбит эдэрдэр майгылара туохтан тутулуктанан олох чэпчэки суолун тутуһуу диэки салаллан иһэллэрин дьаныһан үөрэппэттэр. Таах үрдүттэн саба быраҕан ити этиигэ саҥата суох сөбүлэһэллэр эрэ. Үөрэх, сайдыы эбиллэн истэҕин аайытын киһи илиитинэн үлэлиирэ аҕыйаан иһиэхтээх диэн этиини бары билбиппит өр буолла. Ити этии сөп буоллаҕына үөрэхтээх, сайдыылаах дьон илии үлэтин үлэлээбэттэр.

Эдэр ыччат чэпчэки үлэни, олоҕу эккирэтэллэрэ аһары үөрэхтээһинтэн тахсара быһаарыллар. Үөрэхтээх, эдэр үүнэн иһээччилэрбит үрүҥ, салайар үлэни кыахтара баарынан үлэлээри көрдүүллэрэ, атын да чэпчэки үлэни эккирэтэ сатыылларыгар тириэрдэр.

Ханнык баҕарар төрөппүт баар суох оҕотун харыстыы, көмүскүү сатыыр санаатыгар сылаастык, сынньалаҥнык сылдьыан баҕарара муҥура суох. Бу баҕа санаа төһө да үчүгэйин иһин оҕону сүрэҕэ суох уонна аһара сылааска, сымнаҕаска үөрэтэн, доруобуйатын мөлтөх оҥорор. Хаалыылаах экономикалаах, үгүс үлэлэрэ оннооҕор боростуой механизациялара да суох дойдуга чэпчэки, элбэх хамнастаах үлэни көрдөөһүн ыра санааҕа кубулуйара элбэх.

Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии иннинэ, аҥардастыы илиинэн үлэлиир кэмҥэ, үүрүллэ сылдьан олус ыарахан илии үлэлэрин үлэлээбит төрөппүттэр бэйэлэрин оҕолоро кинилэр курдук ыарахан үлэлэри үлэлиэхтэрин кырдьык баҕарбаттар. Онно эбии «социализм» кэмэ тиийэн кэлэн киһи барыта үөрэхтэнэн, үлэ барыта механизацияланан уонна автоматизацияланан чэпчэки буолан иһиэхтээҕин курдук кураанах өйдөбүллэр төрөппүттэргэ иҥэн хаалбыттар.

Революция кэнниттэн саҥа сайдан эрэр государствоҕа үөрэхтээх дьон олус наадаларыттан тирэх ылан баран, бары бүттүүн үрдүк үөрэхтээһин билигин да салҕанан баран иһэр. Салайааччыларга, быыбарга кыттааччыларга үгүс дьон баҕа санааларыгар сөп түбэһэр ыҥырыы олус туһалаах. Уруккуларын курдук киһини барытын үрдүк үөрэхтииргэ ыҥырыыларын тэҥэ, аны үөрэхтээх эрэ киһи сөп буолар хамнаһы ыларын курдук этэн таһаарыыга кытта тиийдилэр. Үлэ уратыларын табан туһаннахха ханнык баҕарар үлэттэн сөптөөх оҥорон таһаарыыны уонна хамнаһы ситиһиэххэ сөбүн ырыынак тарҕаммыт дойдулара дакаастаан көрдөрөллөр. Аҥардас хоруобуйа оҥорооччу маастар эбэтэр сигарета атыылааччы миллионер буолбута, куурусса иитээччи улахан эргиэмсиккэ кубулуйбута суруйуулартан биллэллэр. Биһиэхэ даҕаны ханна да үөрэммэккэ эрэ аҥардас бааһынайтан саҕалаан баран араас улахан тутуулары тутунууга диэри сайдыыны ситиспит дьон эмиэ элбээн эрэллэр.

«Бука бары үрдүк үөрэххэ» диэн ыҥырыыга олоҕуран төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн «Үрдүк үөрэхтээх эрэ киһи буол» диэн этэн үөрэтэллэр. Үрдүк үөрэҕэ суох киһи мөлтөх, куһаҕан, туга эрэ тиийбэт киһиэхэ кубулуйда. Кинилэр көнө санааларыгар үрдүк үөрэҕи ситиспит киһи хайаан даҕаны элбэх хамнастаах үлэҕэ үлэлиэхтээҕин курдук өйдөбүл, били «социализм» саҕанааҕы көрдөбүл, билигин да иҥэн хаалбытынан сылдьар. Оччотооҕу олоххо, барыта эрдэттэн оҥоруллубут, былаан быһыытынан сайдар дойдуга, хас биирдии үөрэх миэстэтэ барыта ахсааҥҥа сылдьар этэ. Хас биирдии үөрэҕи бүтэрэр специалиска аналлаах үлэлиир миэстэтэ былаан быһыытынан кэтэһэн турар буолара.

Саха сиригэр сайдыылаах, үрдүк механизациялаах тыа хаһаайыстыбатын даҕаны, хостуур, оҥорон таһаарар промышленность сайда илик. Кэнники кэмҥэ хата сайдыы төттөрү баран аһы-үөлү оҥорон таһаарар тыа сирин үгүс үлэлэрэ барылара илии ыарахан үлэтигэр төттөрү түстүлэр. Тыа сирин ыарахан үлэлэригэр урукку кэмҥэ оҥоро сатаабыт механизацията да суох буолла. Хотон үлэтэ бэркэ улааттаҕына ат, оҕус көмөтүнэн туһанарга тиийдэ. Тыа дьонугар үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир кыахтаах үлэһиттэр олус наадалар. Кинилэр илии үлэтин кыайа-хото тутан үлэлии үөрэннэхтэринэ эрэ тыа сирин олоҕун кыайа тутан сайыннарыахтара этэ.

Эдэр дьон чэпчэки үлэни, олоҕу эккирэтиилэрэ ордук куорат сирдэргэ сайынна. Бэйэтэ сылаас дьиэҕэ олорон эрэ үлэлиир куорат мааны үлэһитэ оҕолоро үөрэҕи да кыайан ылбатаҕына, салгыы чэпчэки үлэни булан үлэлэтэр санаатын быраҕан кэбиспэт. Бэйэтэ кыайан үлэлээбэт, сатаабат үлэлэригэр оҕолорун үлэлэтиэн баҕарбат. Оннук үлэ кини санаатыгар ыарахан, куһаҕан, кыаттарбат үлэҕэ кубулуйар. Оҕолорун ханнык эрэ иппэй-туппай үлэҕэ көмөлөһөөччүнэн да буоллар сырытыннара сатыыр.

Куорат үөрэхтээх сымнаҕас олохтоох дьонун оҕолоро кыайан үөрэҕи ылбатахтарына, илии ыарахан үлэтинэн уһуннук дьарыктанар кыахтара кырдьык кыра. Кинилэр кыра эрдэхтэриттэн илии үлэтин үлэлии үөрэммэтэхтэрэ таайан, ити үлэлэри кыайбаттар, үлэлии үөрүйэхтэрэ суоҕа тардан, кыра аайы санаалара түһэн иһэриттэн ыарырҕаталлар. Кыра эрдэҕиттэн уһун кэмнээх ыарахан үлэни үлэлииргэ тулуурдаах буолуу, эти-сиини элбэхтик эрчийии, уһуннук үлэлии үөрэниэххэ наада. Төрөппүттэр бэйэлэрэ итинник ыарахан үлэлэринэн дьарыктаныылара эрэ оҕолорун ити үлэлэри дьаныардаахтык үлэлииргэ үөрэтэр кыахтаах.

Саха дьоно киһини билээри гыннахтарына төрөппүттэрин туһунан ыйыталаһаллара ити үөрэхтэн олук ылан сайдыбыт. Бэйэлэрэ үлэһит төрөппүттэр, оҕолорун кыра эрдэҕинэ үлэҕэ-хамнаска үөрэппиттэрэ, ийэ кутугар иҥэн хаалбыта кинини үйэтин тухары үлэһит киһи оҥорорун былыргыттан билэн туһаналлар.

Республикаҕа үөрэхтээх дьон үлэлиир миэстэлэрэ отой аҕыйах, үрдүттэн үлүннэрэннэр элбэх курдук ааҕаллар эрээри, үгүстэр ылар хамнастара кыра. Урукку «социализм» кэминээҕи үрдүк үөрэхтээх специалистар кимиэхэ да наадата суохтара биллэн, саҥа үлэлэри, ырыынагы баһылыы, эргиэҥҥэ үөрэнэ сатыыллар.

«Социализм» кэмин саҕана үөскээбит «Үөрэҕэ суох киһи хара үлэһит буолар» диэн өйдөбүл биһиэхэ өйбүтүгэр-санаабытыгар олус дириҥник иҥмит. Үөрэҕи эрэ эккирэтии олус тарҕанан үлэһит дьон аҕыйаатылар. Кэлин кэмҥэ бу өйдөбүл өссө кэҥээн, эдэр дьон бары чэпчэки үлэни, оннук олоҕу эккирэтэ сатыылларын үөскэтэн кэбистэ. Тыа сириттэн эдэрдэр барыылара эмиэ ити биричиинэнэн толору быһаарыллар.

Тыа сиригэр уонна промышленность сайдан иһэр сирдэригэр техниканы баһылаабыт эдэр үлэһит киһи бэйэтин олоҕун кыайа-хото оҥостон олороругар билигин толору кыах бэриллэр буолла. Олоҕу дьоһуннук олорууга кыра эрдэхтэн үлэлии үөрэнии эрэ эдэр киһиттэн ирдэнэр кэмэ кэллэ. (1,89).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үлэ - олох үөрэҕэ. - Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. - 100 с.