Киһи диэн, киһи буоллаҕа

Киһи диэн, киһи буоллаҕа диэн өс хоһооно киһи хаһан даҕаны киһи быһыытын аһара барбатын ирдиир.

Омук уһун үйэтин тухары олоҕун суола биир тэҥник баран испэт, улахан долгуҥҥа маарынныыр хамсааһыннары оҥорор. Саҥа үөскээбит кэмигэр үрдүүр, онтон мөлтөөтөҕүнэ намтыыр. Омук саҥа үөскээтэҕинэ сайдыыны ситиһэр кыаҕа лаппа улахан буоллаҕына, кырдьыбыт, мөлтөөбүт кэмигэр саҥаны, уратыны олоҕор киллэрэрэ аҕыйаан атыттар туоратыыларыгар түбэһэр.

Сайдыыны, тупсууну ситиһэн иһэр омук тылыгар саҥа тыллар киириилэрэ түргэтиир, элбиир. Саҥа тыллар олоххо киирбит өй-санаа уратыларын бэлиэтээн омук тылыгар эбиллэн, сайдыылар киириилэрэ омук дьонугар барыларыгар тарҕанан иһэллэр. Олус былыргы кэмнэртэн киһи өйө-санаата сайдан, үлэни-хамнаһы баһылаан, тупсаран кыыллартан туспа арахсыбытын, бэйэтин уратытын билиммитин бэлиэтээбитин сахаларга киһи диэн тыл үөскээн баар буолбута биллэрэр.

Киһи диэн олус былыргы тыл. Сахалар угро-самодилары кытта бииргэ олоро сырыттахтарына үөскээбитигэр сөп диэн Сомоҕотто быһаарара олохтоох курдук. Кыыл диэн биир сүһүөхтээх тыл үөскээбитэ өссө былыргы.

Сир үрдүгэр үөскүүр улахан кыыллар айылҕа тутулугун быһаарар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүккэ арахсаллар:

1. Кыыллар. Өйдөрө-санаалара олус бытааннык, үгэстэри үөскэтинэн ийэ кут таһымыгар эрэ сайдарынан уһун үйэлэр тухары кыратык, биллэр-биллибэттик уларыйаллар.

2. Киһи. Өйө-санаата, салгын кута олус түргэнник үөрэнэн билиини ылынан иһэринэн олоххо сайдыыны ситиһэрэ түргэн, саҥаны айыыны оҥорон олоҕун уларытан, тупсаран иһэр.

Айылҕа биир улахан уратытынан бу икки өрүттэр олох ханнык эрэ уустук, аһара ыарахан кэмигэр солбуйсан биэриэхтэрин сөп. Олоххо аһара ыарахан кэмнэр сайдыылаах цивилизация эһиннэҕинэ, айылҕаҕа уу аһара элбээтэҕинэ эбэтэр ядернай сэрии төлө тардылыннаҕына тиийэн кэлиэхтэрин сөп. Киһи оҥорор быһыылара кыыл быһыытыгар сөп түбэстэхтэринэ кыыл курдук киһи буола түһэрэ олус ырааҕа суох быһыы буоларын өй-санаа үөрэҕэ бигэргэтэр. (1,114).

Өй-санаа бу тосту уларыйыытын сахалар “Киһи диэн киһи буоллаҕа” диэн этиилэрэ өссө чопчулаан биэрэр. Арыгыны аһара иһэн итирэн хаалбыт киһи сибиинньэҕэ, онтон быстахтык, сиэри таһынан быһыыланнаҕына ыкка холонор. (2,124).

Киһи буолуу киһилии быһыылары оҥоруунан быһаарыллар уонна кыыллыы, кыыллар оҥорор быһыыларыттан уратыланан туспа арахсар. Сахалар киһи быһыыта диэн этиилэрэ итини бигэргэтэр. Киһи быһыытын аһара барыы, тутуспат буолуу кыыллыы быһыыларга тириэрдэн кэбиһэр.

Киһи уһун үйэтин тухары оҥорор быһыылара киһи быһыытын аһара, таһынан барбатахтарына эрэ киһи буолан олоҕун олороро табыллар. Биир улахан сыыһа-халты туттунуу киһини кыыл таһымыгар түһэрэн кэбиһиэн сөп. Киһи быһыытын аһара, таһынан барар киһи “Киһи быһыыта суох”, “Киһиттэн таһынан”, “Киһи буолбатах”, диэн этиилэргэ сөп түбэһэн туоратыллар, дьон сэрэнэр, туоратар киһилэригэр кубулуйар.

Майгы уратылара тиэтэйии, ыксааһын, киһиргэс буолуу, аһара кыыһырыы киһини быстах быһыыны оҥорууга тириэрдэннэр киһи быһыытыгар тиийбэт, ол аата кыыллыы быһыыны оҥорууну үөскэтиэхтэрин сөп. Киһи оҥорор быһыылара уһун үйэлэргэ үөскээбит сиэри кэспэттэринэн, бэйэҕэ эрэ буолбакка, атын дьоҥҥо үчүгэйи оҥорууга аналланалларынан кыыллыы быһыылартан уратыланаллар.

Билигин тыл үөрэхтээхтэрин албыннарынан, сымыйаларынан айыыны оҥоруу “үчүгэй” ааттанан сылдьара өй-санаа сайдыытын көрдөбүллэринэн улахан сыыһа. Бу өй-санаа көрдөбүлүгэр сөп түбэспэт сымыйалааһын тохтоотоҕуна эрэ табыллар. Сахалар биир омук буолан сайдалларын бу дьон туормастыы, тохтото сатыыллар, олоҥхо кэмигэр төннөрүөхтэрин, айыы уонна “аньыы” диэн сахаларга суох тылы туһанан киһи оҥорор быһыыларын икки аҥы араараары, сахалары үрэйиэхтэрин баҕараллар.

Киһи оҥорор быһыыларын таһынан барар быһыылары оҥоруу айыыны оҥоруу буолар. Айыыны оҥоруу киһи билбэт, оҥорбот быһыытын оҥоруу буоларынан киһи быһыытын аһара, таһынан барарынан айыыны оҥорор киһини сахалар сөбүлээбэттэр, “алдьархай” киһи диэн этиэхтэрин сөп.

Оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан истэҕинэ оҥорор быһыылара барылара киһилии быһыылар буолалларын ситистэҕинэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанар буоллаҕына киһи буолууну ситиһэр. Өй-санаа бу уларыйар уратытын хас биирдии төрөппүт билэн оҕону иитиигэ туһаныа этэ. Киһи өйө-санаата сайдыытын, мунньуллуутун үөрэтэр кут-сүр үөрэҕэ хаһан да уларыйбат. Хас биирдии оҕо улаатан, өйө-санаата сайдыыта биир халыып суол устун баран иһэр.

Үчүгэй киһи таҥара Христос үөрэҕэ Аан дойдуга тарҕаммыта икки тыһыынча сыллартан ордон эрэр. Бу үөрэх сабыдыалынан дьон бары кэриэтэ үчүгэй быһыылары оҥорор, үчүгэй киһи буолууну баһылыыр кыахтаннылар.

Киһини олус “үчүгэй” курдук санааһын бу кэмҥэ олохсуйан сылдьар. Айылҕаҕа киһи миэстэтин, оннун булларыыга сахалар “Киһи диэн, киһи буоллаҕа” диэн этиилэрэ туһалыыр. Бу этии киһи ханнык да балаһыанньаҕа киһи быһыытын ааһа барар кыаҕа суоҕун биллэрэр. Киһи быһыытын аһара барыы үгүстүк кыыллыы быһыыга тириэрдэрин иһин киһи оҥорор быһыыларын ордук кыһанан хонтуруолланара, кыыллыы быһыылаах буолан хаалбата ирдэнэр.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии киһиэхэ быһаччы дьайыылаах. Киһи биир өрүтэ, этэ-сиинэ кыыл өйүттэн-санаатыттан тутулуктаах буоллаҕына, өйө-санаата сайдыыта, киһи буолууну ситиһиитэ аҥар өрүтүн үөскэтэр. Киһиэхэ хаһан баҕарар, араас ыксаллаах түгэннэргэ, ыгылыннаҕына, кыыһырдаҕына кыылын өйө-санаата киирэн кэлиэн, сыыһа-халты туттунуон сөп. Өй-санаа киһилии быһыыны куруук тутуһа сылдьарга күһэйэр, ыгар, сыыһа-халты туттунууну суох оҥорор буоллаҕына эрэ киһи киһилии быһыылары оҥорор кыахтанар.

Сахалар киһи өйүн-санаатын бу икки уратыларын билэн, киһини аһара өрө туппакка, хайҕаабакка, киһиргэппэккэ аналлаах “Киһи диэн киһи буоллаҕа” диэн этиини үөскэппиттэр. Бу этии киһи хаһан баҕарар сыыһа-халты туттунан кэбиһиэн сөбүн биллэрэринэн оҥорор быһыыларыгар олус улахан сэрэхтээх буоларын ирдиир.

Сахалар оҕону көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэр, үөрэтэллэр, сыыһа-халты туттубат буоларын эрдэттэн үөскэтэллэр.

Киһи олоҕор сыыһа-халты туттунан кэбиһии улахан оруолу ылар. “Быһа этинимэ” диэн этии киһиргээмэ, кыайа иликкин кыайар курдук этинимэ, бэйэҕин аһара үчүгэй курдук туттунума диэн быһаччы сэрэтэр. Нууччалыы “От сумы и от тюрьмы не зарекайся” диэн этии киһи хаһан баҕарар сыыһа туттунуон сөбүн биллэрэр.

Сахалар быһаарыыларынан киһи олоҕо киһи быһыылаахтык олоруунан түмүктэнэр. Кырдьаҕас киһини тиһэх суолугар атаарарга көрсүөтүк, сэмэйдик, киһи быһыылаахтык олоҕун олордо, сыыһа-халты туттубата диэн бэлиэтээн этэн атаараллара улахан дириҥ суолталаах.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону кыра эрдэҕиттэн көрсүө, сэмэй буолууга иитэрэ улааттаҕына олоҕун бу сыалын ситиһэр кыаҕын үрдэтэр.

Айыы киһитэ диэн этии олус улахан сыыһа. Айыы диэн тыл тыыннаах киһиэхэ анаан туттуллуо суохтаах. Айыы буолуу диэн өйдөбүл киһи өлбүтүн, өйө-санаата Үөһээ дойдуга көппүтүн кэннэ, үйэтин устата оҥорбут быһыыларыттан тутулуктанан бэйэтэ тиийэн кэлэр. Куһаҕан, хара айыылары, быһыылары оҥорбута умнуллар, хаалларыллар, онтон үчүгэйи, туһалаах айыыны оҥорбута үрүҥ айыы диэн ааттанан кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ, үөрэтиигэ туттулларын сахалар былыр-былыргыттан билэннэр олохторугар туһаналлар.

Айыы “үчүгэй” диэн этии улаатан эрэр оҕону, киһини тиэтэтэн, ыксатан сыыһа-халты туттунууга үтүрүйүү буолар. Айыы “үчүгэй” диэн этэн оҕону үөрэттэххэ бэйэтэ саҥаны айыылары оҥорон өйө-санаата сайдан эрэр оҕо өссө ол-бу, буолар-буолбат саҥаны айыылары оҥоро сатаан үгүс куһаҕаны, сыыһа-халты туттунуулары оҥорууга, быстах быһыыга түбэһиигэ тиийэн хаалыан сөп. (3,28).

Киһи өлбүтүн кэннэ өйө-санаата төһө эмэ хойутаан суох буоларын, ыһылларын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ дакаастыыр. Айыы буолуу диэн киһи өлбүтүн кэннэ кэлэр өй-санаа туспа баран сылдьарын биллэрэр өйдөбүл буолар. Ханнык баҕарар киһи өйүн-санаатын уратытынан кимиэхэ да маарыннаабат. Ол иһин өйө-санаата туспа баран айыы буолан уһуннук сылдьар кыахтанар.

Киһи буолан, киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу бүтэр кыйыата бэрт чугас, биирдэ улаханнык сыыһа туттунан, киһиттэн таһынан быһыыны оҥорон кэбиһии “киһи быһыыта суох”, “киһиттэн таһынан”, “киһи буолбатах” диэн этиилэргэ тириэрдиэн сөп. Киһи барыта көрсүө, сэмэй, сэрэхтээх буолан киһи быһыытын аһара туттубакка, таһынан барбакка эрэ олоҕун олороро эрэйиллэр.

Былыргы кэмнэртэн оҕо, киһи өйө-санаата сайдыытын, эбиллэн, мунньуллан иһиитин сахалар билэллэрин кут-сүр үөрэҕэ биллэрэр. Оҕо, киһи үчүгэй, киһилии үгэстэргэ иитиллибитэ, үөрэммитэ эрэ тутан сылдьарыттан кыыллыы быһыылары оҥорбокко эрэ олоҕун олорор кыахтанарын таҥара үөрэҕэ үөскэтэр.

Айыыны оҥоруу диэн киһи билбэт, ол иһин оҥорбот быһыытыгар киирсэринэн айыыны оҥоруу киһи быһыытын таһынан, аһара барыы буолар, айыыны оҥорортон сэрэнии, атыттар оҥороллоруттан харыстаныы, көмүскэнии эрэйиллэр. Сэбиэскэй былаас аһара маанылаан буорту оҥорбут тыл үөрэхтээхтэриттэн, оччотооҕу учуонайдартан сахалыы өйү-санааны, үрүҥү, хараны тус-туспа араарыыны, айыы диэн тылы уустар, үлэһиттэр харыстыыр кэмнэрэ кэллэ.

Киһи тулуурдаах, өһөс майгылаах, көрсүө, сэмэй буоллаҕына, таҥара үөрэҕин тутустаҕына эрэ сыыһа-халты туттунартан, быстах быһыыга киирэн биэрэриттэн көмүскэллээх, харысхаллаах буолан олоҕун уһуннук, киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар. Таҥара үөрэҕин үлэһит эр дьон үөскэппиттэр. Сахалыы таҥара үөрэҕин көрдөбүллэрин олоххо туһаныы хас биирдии киһиттэн эрэйиллэр. (4,17).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

2. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.

3. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.

4. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.