Ыра санаа

Ыра санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан хаһан да толорбот санаата ааттанар.

Сахалар «Санаа киһини салайар» диэн этэллэр. Санаата инники баран иһэр буолан киһини сирдээн иһэр. Ситиһэ, толоро сатыыр санаата - баҕа санаата буолар. Хайа баҕарар киһиэхэ баҕа санаа баар. Сороххо элбэх, онтон атыттарга аҕыйах эрэ буолар уратылаах. Бу баҕа санаалар киһи кыаҕын иһинэн буоллахтарына, киһи бэйэтэ толорор. Баҕа санаа киһини олоххо иннин диэки сирдээн иһэр, ыҥырар туспа күүс буолар. Элбэх үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаалардаах киһи элбэх ситиһиини, кыайыыны, саҥаны арыйыылары оҥорор кыахтанар.

Баҕа санаа киһини сирдээн иһэр күүһүн сөптөөхтүк, табан туһаныы киһини киһи буолуутугар тириэрдэр быһыы буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн олохсуйбут баҕа санаалаах буоларын ситиһии хас биирдии төрөппүт ытык иэһэ буолар. Оҕолорбут кыра эрдэхтэринэ олус элбэх аптаах дьон, араас кыыллар тустарынан сымыйа остуоруйалары кэпсээммит оҕолорбутугар хаһан да туолбат ыра санаалар үөскүүллэр. Оҕолор ол ыра санаалара кыайан туолбаттарыттан санаалара түһэн, олоххо интэриэстэрин сүтэрэр буолуулара биһиэхэ кэлин кэмҥэ биллэрдик элбээтэ.

Сорох дьоҥҥо киһи кыаҕа хаһан да тиийбэт баҕа санаалара элбэх буолаллар. Сахаларга хаһан да туолбат баҕа санааны туспа арааран бэлиэтиир өйдөбүл баар. Ол өйдөбүл «ыра санаа» диэн ааттанар.

Олус элбэх хаһан да туолбат ыра санааларга оҕустарыы киһи сирдээҕи олоҕор кыайан ситиһиллибэт суоллар буолаллар. Хантан да халлаантан түһэн кэлэр баай-мал, санаа хоту көтөр көбүөр самолеттар суох буолуулара, аптаах остуоруйалар оҕолорго хаһан да туолбат ыра санаалары үөскэтэллэрин бигэргэтэллэр.

Олус элбэх ыра санаалардаах киһи түүлэ бэйэтэ туспа уратылардаах буолар. Бу киһи түһээн олус үөһээ халлааҥҥа көтөн кырдьык да ыра санаатын олус баай дойдутугар илэ баарын курдук тиийэ сылдьыан сөп. Кини өйүгэр-санаатыгар ыра санаалара олохсуйан хаалбыттара ол дойду чахчы баарын курдук өйдөбүллэри үөскэтэр. Ол дойдутун түһээн элбэхтэ көрүөн сөп.

Түүлгэ көстөр киһи үс эбэтэр хас да атахтаах буолуута эмиэ ыра санаа буолар. Түүлгэ киһи атаҕа элбэх буоллаҕына баҕа санаата, оҥоруон баҕарара эмиэ элбэх буолан хаалан хайаларын да кыайан ситиспэтин бэлиэтиир. Бу көстүү олоххо «Икки куобаҕы тэҥҥэ эккирэтимэ» диэн киһи санаатын биир сыалы толорууга уурара ордук буоларын бэлиэтиир этиини бигэргэтэр.

Бэйэтэ кыаҕа тиийбэт киһи элбэх ыра санааларга ылларар. Киһи олоҕо ыарахан, бэйэтэ дьадаҥы буоллаҕына ханнык да баҕа санаалара туолбаккалар барылара хаһан да туолбат ыра санааларга кубулуйаллар. Олус үгүстүк ол киһи бэйэтин санаатынан бэйэтин уоскутунар, олоҕор ситиспэтэх былааннарын ыра санаа оҥостор быһыыта иҥэн олохсуйан хаалар.

Христианскай итэҕэлгэ сахалар ыра санааларын дойдута илэ бэйэтинэн Ырай буола сылдьар. Бу Ырай диэн өйдөбүлгэ киһи өллөҕүнэ эрэ туолар баҕа санаалара мунньулла сылдьаллар. Сирдээҕи олоҕор элбэх эрэйи-муҥу көрсүбүт киһи дьэ өлөн, ырайга тиийдэҕинэ сынньана, көҥүл сылдьыахтаах диэн сымыйа өйү-санааны христианскай итэҕэл тарҕатар. Бу таҥараны итэҕэйэр дьон үксүн ситиһэ сатыыр баҕа санаалара Ырайга тиийии буолар. Бэйэлэрэ мөлтөх, олоххо соччо ситиһэ сатыыр сыаллара суох дьон тугу да гыммакка эрэ сынньалаҥнык, сыламныы сылдьыан баҕалаахтар эмиэ бааллар. Ис, дьиҥнээх баҕа санаалара толору арыллан тахсыыта итинник. Атыннык эттэххэ ырайга тиийии буолар.

Ыра санаа дойдута – олоххо хаһан да туолбат баҕа санаа дойдута буолар. Киһи бэйэтэ баҕа санаатынан оҥорон көрөр дойдута. Орто дойдуга бэйэ кыаҕынан баҕа санаата ситиһиллэр буоллаҕына, киһилии баҕа санаа дэнэр. Сахалар киһилии баҕа санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан ситиһэр баҕа санаатын ааттыыллар.

Үгүс остуоруйаҕа, кэпсээҥҥэ олоҕурбут баҕа санаалар сорохторо хаһан эмэ да буоллар туолан хаалаллар. Наука уонна тиэхиникэ сайдыылара өбүгэлэрбит ыра санаалара туоларыгар тириэрдэр. Өйдөөн кэлиэҕиҥ эбээт ыйга тиийэ сылдьар кыыс оҕо туһунан остуоруйаны. Билигин киһи ыйга көппүтэ син быданнаата.

Киһи олорор кэмигэр оҥоруллар, толоруллар кыаҕа суох баҕа санааларга оҕустарыы, фантазияҕа ылларыы сирдээҕи олоххо соччо туһата суох быһыылар. Элбэх ыралаах, баҕа санаалаах киһи айар, туох эмэ саҥаны арыйар. Киһи баҕа санаата эмиэ ханнык эрэ кээмэйи аһара барбат буоллаҕына, киһи бэйэтин кыаҕынан ситиһэр кыахтаах буоллаҕына эрэ табыллар. Баҕа санаа ыра санааҕа кубулуйан хаалыыта киһи олоххо туох да туһалааҕы ситиспэт буолуутугар, өйүн-санаатын туох да туһата суохха аныырыгар тириэрдэр.

Хаһан да кыайан туолбат баҕа санаалары сахалар ыра санаалар диэн ааттыыллар. Элбэх ыра санаалар мунньустубут киһилэрэ сирдээҕи олоҕу үрдүттэн көрөр, ханнык эрэ аптаах остуоруйаҕа сылдьар киһи курдук сананар. Сахалар хаһан да туолбат баҕа санааларынан, ыра санааларынан салайтара сылдьар дьон киһилии майгыттан уратылаахтарын бэлиэтииллэр. Сирдээҕи олоххо кыайан туолбат баҕа санаалар киһи олоҕор буортуну оҥороллор. Итинник баҕа санаалардаах дьон хаһан да санаалара туолбат буолан, дьоллоох буолуу диэни букатын билбэттэр.

Сахаларга баар «Ыра санаа» диэн өйдөбүл, хаһан да туолбат баҕа санааны бэлиэтиир этии буолар. Ыра санааны толорорго дьулуһуу, киһини сирдиир, ыҥырар бэлиэ буолан, сайдыыны ситиһэргэ эмиэ тириэрдэр.

Оҕолор өйдөрүгэр-санааларыгар ыра санаалар аптаах остуоруйалартан үөскээн олохсуйаллар. Киһи өйүн-санаатын быстах кэмҥэ аралдьытар аналлаах, олох ыараханын умуннара түһэр буоланнар, былыргы кэмҥэ дьадаҥы дьон олус үлүһүйэ сылдьыбыттар. Туохтара барылара тиийбэт-түгэммэт дьадаҥылар ону-маны ыралана санаан бэйэлэрин уоскутуналларыгар ордук туһалаах эбиттэр. Ону тэҥэ дьадаҥылар аптаах остуоруйалары итэҕэйэннэр эбэтэр «Анараа дойдуга» үчүгэйдик олоруоххут диэн таҥара үлэһиттэрин албын этиилэрин истэннэр аһара баай, салайар дьонтон эбии тугу да көрдөөбөттөрүгэр аналлаахтар.

Сорох таҥара үөрэхтэрэ дьадаҥы дьон өйдөрүн-санааларын буккуйан: «Бу олоххутугар куһаҕаннык олордоххутуна, өллөххүтүнэ ырайга тахсан дьэ дьоллоохтук олоруоххут»,- диэн дьадаҥы, тиийиммэт-түгэммэт дьону быһаччы албынныыллар. Илэтигэр хаһан да туолбат баҕа санааларынан дьон өйдөрө-санаалара туолан хаалыыта сирдээҕи олохторугар уларыйыылар тахсаары гыммыттарын бэлиэтиир көстүү буолар. (1,22).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Дьокуускай: Издательский дом "Якутия", 2005. - 80 с.