Эйэлэһии

Эйэлэһии диэн уларыйыы кэнниттэн эйэни хатылаан олохтооһун ааттанар.

Дьон бары ыаллыы олороллор. Үгүс ыаллар ыраахтар, онтон сорохтор чугас, кэккэлэһэ олороллор. Киһини бэйэтинээҕэр ордук билэр дьонунан ыалларын ааҕаллар. Киһини лаппа билиэхтэрин баҕарар буоллахтарына ыалларыттан ыйыталаһан билэллэрэ ордук таба сыанабылы биэрэр.

Сахалар саастарын тухары бииргэ олорор ыалларын кытта эйэлээх, бэйэ-бэйэни итэҕэйсэр сыһыаны олохтууллар. Хайа да ыалларын кытта куруук этиһэ, охсуһа сылдьыбыттара былыргы кэпсээннэригэр, үһүйээннэригэр да ахтыллыбаттар. Бу үтүө үгэс сахаларга билигин өссө сайдан күүһүрэн иһэр. Сахалар нууччалары кытта ыаллыы олорбуттара ыраатта.

Омуктар бэйэ-бэйэлэригэр былыргы кэмҥэ аан маҥнайгы көрсүүлэрэ хайдах сайдан барбытыттан тутулуктанан бэйэ бэйэлэригэр хос аат бэрсэллэр. Маҥнайгы көрсүһүүлэр эйэ-нэмнээхтик, бэйэ-бэйэлэрин өйдөһүүнэн, өйөһүүнэн саҕаланнахтарына уонна салгыы сайыннахтарына бу омуктар бэйэлэрин хайдах ааттаналларынан ыҥырсаллар. Омуктар билсиһиилэрэ хайаларыгар эрэ атаҕастабылы, батталы үөскэттэҕинэ бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэспэккэлэр хос, үөҕүү аатынан ыҥырсар буолаллар. (1,13).

Нууччалар Илин Сибииргэ кэлэн иһэн «яколар» диэн омуктар Өлүөнэ өрүскэ олороллор диэн тунгустартан истибиттэр. Саха Сиригэр кэлэн баран сахалары кытта төһө эмэ билсэн, көрсөн бараннар тоҕо «якут» диэн сыыһа, атын ааты «саха» диэҥҥэ көннөрбөтөхтөрө дьону интэриэһиргэтэр. Кэлин кэмҥэ учуонайдарбыт онтон-мантан була-була кылаадьылыы сатаабыттарын да иһин туоратык, бэйэ этэриттэн атыннык ааттааһын син-биир үөҕүү буолара уларыйан хаалбат, хайдах эрэ ис-киирбэҕэ суохтук иһиллэрэ тупсан кэлбэт. Бу тыл билигин даҕаны «Инородец» диэн өйдөбүлү саха дьонугар ханан эрэ өйдөтө сылдьар, тэҥнээх сыһыаны кыайан олохтообот.

Сахаларга «Тириитин таһынан киирэр» диэн этии баар. Тыл дорҕооннорун охсуулара киһи өйүгэр-мэйиитигэр киирэн бэйэтигэр сөптөөх доргуйуулары, хамсааһыннары үөскэтэр. Үөҕүү тыллара ордук күүстээх хамсааһыннары таһаарар уратылаахтар. Үчүгэйдик иһиллибэт буоланнар эйэлээх сыһыаҥҥа мэһэйи оҥороллор.

Саха дьоно билигин нууччаларбытын кытта көннөрү бииргэ эрэ буолбакка букатын ыаллыы олоробут. Хайаан да эйэлээх буоллахпытына эрэ бииргэ олорор дьиэбит үрэллибэккэ туруо этэ. Үөхсэн, куһаҕаннык ааттаһан бүтэрбит эйэбит өссө бөҕөргүүрүгэр олук буолар. Салгыы олохпутугар, оҕолорбут, сиэннэрбит олохторугар өссө эйэлээх буолууларыгар оҥкул уурулларын ситиһиэхпитин хос ааттаһа сылдьарбыт мэһэйдиир. Нуучча тылыгар сахалары «якут» диэбэккэ саха диири, онтон саха тылыгар уруускайдары «нуучча» диэбэккэ уруускайдар диэни олоххо киллэриэххэ сөптөөх кэм кэлэрэ буолла.

Кыра, кыаттарбыт киһи хом санаата быдан дириҥ буолар. Кыаттарбыт киһини эбии кыынньаан, үөҕэн биэрдэххэ олус дириҥ атаҕастабылга кубулуйар. Улаханнык хомойбут, өссө эбии атаҕастаммыт киһи эйэлэһэ охсоро кыайбыт киһитээҕэр быдан ыарахан. Бу дьон аны ахсааннара аҕыйах буоллаҕына, «Биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна төрөөн өлбөтөҕөй», диэн этиигэ тиийэн хааллахтарына эйэлэһии ордук ыарахан буоларыгар тиийэр.

Сахаларга «Кыайбыт киһи киэҥ көҕүстэнэр» эбэтэр «Kыахтаах киһи киэҥ көҕүстээх» диэн этиилэр бааллар. Кыайыы санаа туолуутугар тириэрдэр буолан «Киэҥ көҕүстээх» буолууну үөскэтэр кыаҕа улахан. Кыайбыт, элбэх ахсааннаах дьон киэҥ көҕүстэннэхтэринэ, кыраны баран аахсыбат буоллахтарына эрэ иирсибит дьоҥҥо эйэлэһии буолар. Эйэлэһэр дьон икки ардыларыгар кыайыы уонна кыаттарыы балаһыанньата үөскээтэҕинэ, аан маҥнай кыайбыт өрүттэр эйэлэһиини саҕалыыллара табыллар.

Биһиэхэ Россияҕа олус элбэх омуктар бииргэ олороллор. Кыайбыт, баһылыыр омукпут бэйэлэрин ааттаналларынан уруускай омуктарбыт дэнэллэр. Сахалар кыаттарбыт кыһыыларыгар кинилэри эмиэ хардары үөҕэн, хос ааттаан, нууччалар диэн ааты иҥэрбиттэр. Куһаҕан майгыларын билэннэр былыргы үйэлэргэ кыайан эйэлээхтик бииргэ олорботох, симэлийбит омуктарын аатынан ыҥырар буолбуттар. Өбүгэлэрбит олус ырааҕы өтө көрөннөр эппиттэрэ дуу, хайаабыттара дуу, сөбүлээбэт дьонноругар былыргы үйэҕэ эстэн, симэлийэн суох буолбут омуктар ааттарын иҥэрбиттэр.

Билигин Саха республикатыгар икки государственнай тыллаахпыт. Бу тылларбытыгар омукпут аатын икки аҥытык ааттыыбыт. Бэйэбит ылыммыт государственнай тылбытыгар омуктутун үөҕэн, хос ааттаан этинэрбитигэр тиийэрбит санаабытыгар ордук ыараханы үөскэтэр.

Омук омукка сыһыанын тупсарарга аан маҥнай хос ааттаабат, быһыы хоһуйбат, үөхпэт буолуу туһалыыр. Эйэлэһии буолуутугар киэҥ көҕүстэммит, элбэх ахсааннаах уруускай омуктар аан бастаан саҕалыыллара эрэйиллэр. Кинилэр бэйэлэрэ аҕыйах ахсааннаах омуктары сыаналаан хайдах ааттаналларынан ыҥырар буолууларыттан дьиҥнээх эйэлэһии дьэ саҕаланыа.

Саха диэн тыл уруускайдар тылларыгар сүгүн сөп түбэспэт, ыарахан тыл. Уруускайдар тылларын быраабылаларыгар хайа да өттүнэн таба түбэспэт, бас бэриммэт, ураты күүстээх тыл. Бу тылы бэйэтинэн уларыйбакка сылдьар гына туспа быраабыла оҥорон уруускайдар тылларыгар киллэриэххэ сөп.

Ыаллыы, бииргэ олорор дьон хос ааттаһан бэйэ-бэйэлэрин санааларын буорту оҥорбокко сылдьаллара ордук эйэлээх, бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөр буолууларыгар тириэрдэр. Омуктар сайдан иһиилэрин сокуонунан эйэлээхтик бииргэ олорор омуктар бэйэ-бэйэлэригэр өссө чугасаһан, холбоһон саҥа омугу үөскэтэн, өссө сайдан, үүнэн тахсаллара быһаарыллар. (2,42).

Туһаныллыбыт литература

1. У.А.Винокурова. Сказ о народе саха. Якутск: Нац.кн.изд-во «Бичик», 1994.- 144 с.

2. Каженкин И.И. Тыл - санааны салайар. - Дьокуускай: Триада, 2003. - 76 с.