Эмтээх уунээйилэр химическэй састааптара

Саха сирин эмтээх үүнээйилэрин химическэй састааптарын чинчийии туруга эми оҥорорго билигин да ситэтэ суоҕа бэйэбит олотоох эмтээх үүнээйилэрбитин киэҥник туһаныахпытын хааччахтыыр. Ол иһин республика таһымыгар таһааран үп көрөн, Саха сирин эмтээх үүнээйилэрин химическэй састаабын дириҥник, киэҥник үөрэтэн эмкэ туттуллар кэмэ кэллэ да миэстэтиттэн хамсыы илик. Олохтоох эмтээх үүнээйилэр химическэй састааптара үөрэтиллэллэрэ буоллар, биһиги киэҥ далааһыннаахтык эмп оҥорон, бэйэбит дьоммутун-сэргэбитин хааччыйыахпытын сөп этэ.

Үүнээйилэр ыалдьар киһи этигэр-хааныгар киирэн дьайан, ыарыыларын сайдыытын тохтотор, ыалдьыбыт органнарын үлэтин кэһиитин чөлүгэр түһэрэр дьоҕурдаахтарын иһин эмтээхтэр диэн аатыраллар. Итинник үтүө дьайыылара, итилэргэ араас микроорганическай холбоһуктар, атыннык эттэххэ, физиологическай активнай эттиктээхтэриттэн буолар. Ити эттиктэр киһиэхэ-сүөһүгэ араастык дьайалларын быһыытынан эмтээх үүнээйилэр араас бөлөхтөргө арахсаллар: антисептическэйдэр (ыарыынан сутуллууну буойар), иһиини (отек), кытарыыны, сүһүрүүнү утарсааччылар, ыарыыны намыратааччылар, хатарааччылар, куурдааччылар, үөс, илиистик таһаараачылар, иик кэлэрин элбэтээччилэр, сөтөлүннэрэн ыраастааччылар (хаахтатан сүһүрүүнү таһаарааччылар), хаан барыытын тохтооччулар, хаан баттааьынын намтатааччылар, матка, куртах, оһогос ыарыытыгар туттуллаачылар, сүрэххэ, тымырга дьайааччылар, сымнатааччылар, хойуунуубатааччылар, уоскутааччылар ул.да.а. Үүнээйилэр ити биологическай активнай эттиктэрэ балачча ураты дьайар куустэрэ киьиэхэ-сүөһүгэ араас дьайыылара сороҕор бэрт кыраны да тутуннахха туһалааҕа биллэр. Онтон элбэҕи тутуннахха сүлүһүннээх дьаакка кубулуйаллар. Итинник эттиктэринэн буолаллар: алкалоидтар, сапониннар, гликозидтар, кумариннар, флавоноидтар, битэмииннэр, сымалалар, дубильнай веществолар, эфирдаах уонна хойуу арыылар, микроэлеменнар.

Алкалоидтар диэн солохтуҥу майгыннаах, күүстээх фармакологическай дьайыылаах азоттаах үүнээйи веществота буолар. Маҥнайгы алкалоид-морфин ХIX үйэ саҥатыгар арыллыбт. Сэбиэскэй былаас кэмигэр учуонайдар 1000-ҕа чугаһыыр алкалоидтар (майгынныырдары) баалларын быһаарбыттара. Итилэртэн ордук үчүгэйдик 200-чэлэрэ үөрэтиллибиттэр. Холобур, стрихнин, атропин, хинин, кокаин, уо.да.а. Алкалоид үүнээйилэргэ мунньуллуута элбэҕэ суох. 0,01-2% диэри уонна үүнээйи араас органнарыгар мунньуллар элит. Холобур, чүмэчи отторго (аконит), чэмкиниэрдэргэ (василистник) силистэригэр уонна силиргэхтэригэр, табах окко-сэбирдэҕэр, маакка-хоруопкачааныгар. Биир үүнээйигэ хас даҕаны алкалоид көрүҥэ баара быһаарыллыбыт. Эбэтэр биир алкалоид хас даҕаны үүнээйигэ баар буолуон сөп элит. Холобур мака опийыгар 25 араас алкалоидтарга маарынныыр эттиктэрдээх элит, оттон эфедрин биэс араас уруулуу уустар бөлөхтөрүгэр киирэр үүнээйилэртэн булуллубут. Алкалоидтар тарҕаныылара үүнээйилэр тус-туһунан урулуу устар бөлөхтөрүгэр икки ардыларыгар арааһынай буолар эбит. Ол курдук, сорох үүнээйилэр уруулуу уустарын бөлөхтөрүгэр алкалоидтар олох суохтар (үкэрдиҥэлэргэ, бурдуктуҥуларга, дьөлүһүөннүҥүлэргэ, үөттүҥүлэргэ уо.да.а.), онтон атыттар алкалоидтарынан баайдар (лютиктыҥылар, маактыҥылар, хаабаҕатыҥылар (пасленовые), бобтаах уо.да.а.).

Алкалоид хаачыстыбата уонна төһө элбэҕэ үүнээйи географическай усулуобуйатыттан, ханнык, хайдах сиргэ үүнэриттэн, хайдах күннээх-дьыллаах кэмҥэ, ону таһынан үүнээйи бэйэтин сайдыытын туругуттан олус уларыйар эбит. Ол гынан 495 ыраас алкалоид араас корүҥэ араарыллан ылыллыбыт үүнээйилэригэр кини үүнээйи сибэккилэнэр эбэтэр сиэмэ кутар кэмигэр элбиир эбит. Саха сирин үүнээйитин бары көрүҥүттэн А.А. Макаров (1959) 36 уруулуу уустар бөлөхтөрүттэн 346 көрүҥү чинчийбититтэн 157-тин алкалоидтаахтарга сыһыаннаахтар диэн быһаарбыт. Ордук кэскиллээхтэринэн дьабара отоно (эфедра), өлөтөк (чемерица), дьэрэкээн от (василистник), термопсис, маак, хараҥаччы ото (чистотел) уо.да.а. Алкалоид элбэх көрүҥэ ньиэрбэ систематын, ис органнары уо.д.а. эмтииргэ туттуллаллар (морфин, папаверин, кофеин, эфедрин, атропин уо.д.а.) фармакологическай дьайыылара, сүнньүнэн киин ньиэрбэ систематын уоскутар.

Гликозидтар сүүрэр атахтаахтарга уонна ордук үүнээйилэр органнарыгар киэҥник тарҕаммыт веществолар буолаллар, итилэр молекулалара саахартан уонна аглюконтан тураллар. Үксүгэр аьыы амтаннаах эбэтэр ураты үчүгэй сыттаахтар. Бу биологическай активнай эттиктэр ууга үчүгэйдик, онтон испииргэ бытааннык суураллаллар. Гликозид үүнээйигэ төһө баарыттан кини амтана, сыта тутулуктаах. Гликозидтар физиологической активностарын уонна характердарын сүнньүнэн аглюкон молкулалара төһө элбэҕэ быһаарар. Орду чаастатык гликозидтар сүрэх ыарыытын эмтииргэ туттуллар. Өссө гликозидтар тыынар органнарга, бүөрү, хабаҕы эмтииргэ бэркэ дьайаллар, сымнатар уонна ииктэтэр дьоҕурдаахтар. Олор, холобур, уҥуохтаах отон, алоэ сэбирдэхтэригэр, о.д.а. бааллар.

Сапониннар азоттара суох, үүнээйиттэн ылыллар веществолар гликозидтыҥы (латынныы «сапо» тылбааһа «мыыла» диэн) гликозидтар бөлөхтөрүгэр киирэллэр. Мыыла курдук ууга дьалкыттахха күүгэннирэр. Сапониннарга баар аглюкон-сапогенин төһө баарынан гликозидтар организма дьайыылара быһаарыллар.

Медицинаҕа бу биологическай активнай эттиктэр сөтөлүннэрэн ыраастыыр дьайыылаахтара туһаныллар. Сорохторо ииктэтэр дьайыылаахтар. Кэлиҥҥи сылларга сорох сапониннар уоскутар, сүһүрэн бааһырыыны уонна умнуган буолары утары дьайыылара биллибит. Элбэх сапониннаах үүнээйилэри медицинаҕа араас ыарыыны эмтииргэ: сүһүөх (ревматизм), солотуоха, экзема ыарыыларыгар, өссө ииктэтэр уонна сымнатар эмп быһыытынан тутталлар. Иһэргэ эмтэнэр кээмэйи тутустахха сапониннар дьааттара суох. Кээмэйи таһынан элбэҕи иһэр буоллахха, өлүөххэ диэри сүһүрдэр. Үүнээйи эйгэтигэр сапониннар тарҕаныылара киэҥ. Ордук гвоздикатыҥылар, сардаанатыҥылар, хаппыыстатыҥылар, астралыы сибэккилээхтэр, примулатыҥылар уруулуу уустар бөлөхтөрүн представителлэрэ баайдар.

Саха сирин үүнээйилэрин сапониннарын чинчийбит дьонунан В.П. Самарин (1966) уонна Л.В. Слепцова (1971) буолаллар. Кинилэр 287 олохтоох флора 61 уруулуу уустар бөлөхтөрүн көрүҥүттэн 116 үүнээйи сапониннаахтарга киирсэллэр диэн быһаарбыттара. Сапониннаахтарынан ордук баай уруулуу уустар бөлөхтөрүттэн: боруутуҥулартан 6 көрүҥ, сардаанатыҥылартан-10, гвоздикатыҥылартан-8, бобтаахтартан-7, лютиктыҥылартан-6, примулатыҥылартан-8, норичниктыҥылартан-11, астралыы сибэккилээх-15, күөх төбөлөр (синюховайдар) уруулуу уустар бөлөхтөрүттэн-3. Саха сирин үүнээйилэригэр сапониннар үүнээйи бары органеарыгар мунньуллаллар эбит. Ол гынан баран, ордук сэбирдэхтэригэр, кыратык сир аннынааҕы органнарыгар уонна дэҥҥэ умнастарыгар баар буолаллар. Сапониннар үүнээйи үүнэн саҕаланыаҕыттан сиэмэлэниэр диэри элбээн иһэллэр. Гвоздикатыҥылартан силиргэхтээх холлугуруорга (смолевка), лютиктыҥылартан кулун туйаҕар уонна примулатыҥылартан саптыҥы тыҥкырайга (проломник) соҕурууттан хоту диэки баран истэх аайы сапониннара элбиир эбит. Салгын температурата нуорматыттан намтыырыттан эбэтэр үрдүүрүттэн сапонин мунньуллуута ордук күүһүрэрэ биллэр. Оттон салгын уонна почва сиигэ тиийбэтэ, куурбута сапонин мунньуллуутугар мэһэйдээбэт. Флавоноидтар-сапониннар курдук азота суох , глюкозидтардыҥы веществолар, ууга куһаҕаннык суураллар гетероциклическэй холбоһуктар, араҕас өҥнөөхтөр. Сорох флавоноидтар микробу өлөрөр Р-витаминнай дьайыылаах активностаахтар (полифенолы).

Саха сирин үүнээйилэриттэн 121 көрүҥ үөрэтиллибититтэн 93 үүнээйигэ флавоноид баар диэн химическэй реакция көрдөрбүт. Ол курдук кыабакыга (горец), кииһилэҕэ, гвоздикаҕа, ымыйах окко(кровохлебка), турантайга(лабазник), кондайыкыга (шлемник), тураах тарбаҕар силистэригэр (сир аннынааҕы органнарыгар) флавоноидтар булуллубуттар. Флавоноидтары быһаарыыга ордук тэтимнээх раекцияны биэрбит үүнээйилэр: оҕолоох кыабакы (горец живородящий ), хонуу кииһилэтэ (щавель пирамидальный ), татаар гречихата, хонуу тураах тарбаҕа, эмтээх ымыйах ото, чулбугур куруҥ ото, эмтээх валериана, Лангсдорф чуораан ото. Бу эттиктэр укропка, луукка, петрушкаҕа, кориандрга, чэйгэ, мятаҕа, хаппыыстаҕа эмир бааллар. Флавоноидтар үүнээйи бары органнарыгар мунньуллаллар эбит, ортотунан 0,5-8%. Саамай элбэх үүнээйи сэбирдэхтэригэр эбэтэр сибэккилэнэр кэмнэригэр мунньуллаллар. Флавоноидтарынан дөлүһүөннүҥүлэр, бобтаахтар, гречихатыҥылар, уостуҥу сибэккилээхтэр, лютиктыҥылар, хаппыыстатыҥылар, астралыы сибэккилээхтэр, сардаанатыҥылар уруулуу уустар бөлөхтөрүн көрүҥнэрэ ордук баайдар.

Флавоноидтар диатеһы, нефриты, хаан баттааһына үрдээһинин (гипертонияны), үөс, быар ыарыыларын, пневмонияны, глаукоманы эмтииргэ туттуллаллар, сорохторо искэн тахсарын утары дьайар активностаахтар. Флавоноидтар дьааттара суох.

Кумариннар үүнээйилэргэ булкааһа суох ыраастык эбэтэр Гликозид көрүҥүнэн көстөллөр. Билиҥҥи кэмҥэ 150 кумариннаах холбоһуктар булуллан үөрэтиллибиттэр. Итилэртэн медицинаҕа орду суолталаахтарыан фурокумариннар буолаллар. Олор үүнээйилэр төрдүлэригэр, хатырыктарыгар, отонноругар (0,2-10%) баар буолаллар.

Саха сиригэр 52 үүнээйи көрүҥэр кумарины чинчийиллибититтэн 46-тыгар баара бэлиэтэммитэ үүнээйилэр сибэккилэригэр уонна сир аннынааҕы органнарыгар мунньуллаллар эбит. Балачча кумарин астраларга, лупинныҥы клевергэ, сиэрпэтиҥи люцернаҕа, Сибиир эспарцетыгар, Яков лэбиэн дьүөрэтигэр (крестовник), эстрагон эрбэһиҥҥэ (полынь), Сибиир үүтүгэр (молокан) булуллубуттар.

Кумариннар бопторууну утары дьайыыны оҥорор кутталаах искэн улаатыытын тохтотор уонна наркотическай, уонна утутар ыарыыны уталытар, хаан тохтотор дьайыылаахтар.

Дубильнай веществолар эбэтэр танидтар азота суох кураххай амтаннаах, үчүгэй сыттаах холбоһуктар. Тилэр үүнээйилэргэ барыларыгар кэриэтэ бааллар: талахтар хатырыктарыгар, оттоҥо үүнээйилэр силистэригэр. Үүнээйи 30% диэри танидтары мунньар. Дубильнай веществолар (илитэр эттиктэр) дьааттар суох. Кислороду кытта булкустахтарына, кинилэр аһыйаллар уонна суураллыбат хараҥа бороҥ эбэтэр кыһыллыҥы бороҥ өҥнөнөллөр. Флобафеннар диэн ааттанар веществоларга кубулуйаллар. Холобур дьаабылыка быһылыннаҕына, харааран барара. Илитэр эттиктэрдээх (дубильнай веществолар) кэскиллээх уруулуу уустар бөлөхтөрө гречихатыҥылар, үөттүҥүлэр, бэстиҥилэр, дөлүһүөннүҥүлэр, свинчаткатыҥылар буолаллар. А.А. Макаров баһылыктаах СГУ үлэһиттэрэ 53 уруулуу уустар бөлөхтөрүттэн танидтара төһө баарын билээри 211 үүнээйи көрүҥүн чинчийбиттэриттэн 65-гэр (30,8%) танидтар булуллубуттар. Сүрүн дубильнай сырьены биэрээччилэринэн тиит көрүҥнэрэ буолаллар (6,2-27% диэри танидтаахтар) дөлүһүөн сэбирдэҕэр 16,4-25,4% , силиһигэр-15,2-19,9%; талахтыҥы быта угу (Курильский чай) сэбирдэҕэр 13,2-16,5% танидтардаах.

Эфирдээх арыылар. Мутукчалаах ойуурдар үүнээйилэрин сымалаларын, хонуу сибэккилэрин үтүөкэн дыргыл сыттарын эфирдээх арыылардаахтара бэлиэтэ. Ботаниктар бигэргэтэллэринэн 2500 диэри сыттаах үүнээйилэр бааллара биллэр. Эфирдээх арыылар диэн ураты сыттаах араас көрүҥнээх көтө сылдьар азота суох эттиктэр, сүнньүнэн терпеновай углеводтар уонна олортон үөскээбит холбоһуктар эфирдээх арыылары ууга суураллыбат. Ол эрээри хойуу арыыларга уонна органическай суурайааччыларга (испииргэ, эфиргэ, хлороформҥа) үчүгэйдик суураллаллар. Эфирдээх арыылар үүнээйи органнарыгар тарҕаныылара тэҥэ суох. Итилэртэн ордук үүнээйи сибэккилэрэ, отонноро уонна сиэмэлэрэ баайдар. Сороҕор үүнээйилэргэ сир аннынааҕы органнарыгар, силистэригэр (манчаарыга (аир), валериана, гравилат, уо.д.а) эмиэ баар буолар. Эфирдээх арыыларынан мутукчалаахтар (бэстиҥилэр), сельдерейдиҥилэр (зонтичнайдар), уостуҥу (яснотковые-губоцветные) уонна астралыы сибэккилээхтэр ордук баайдар. Эфиирдээх арыылар биологическай суолталара олус улахан. Итилэр көтө сылдьан буоланнар үүнээйини күнүс наһаа итийэртэн, түүнүн наука тымныйыыттан харыстыыллар.