Эппиэтинэстээх буолуу

Эппиэтинэстээх буолуу диэн киһи эппит тылын толоруутуттан саҕаланар үтүө, туһалаах хаачыстыбата буолар.

Киһи тугу эмэ саныыр. Баһын иһэ араас санааларынан туолар. Ырааҕы эбэтэр чугаһы, буолары-буолбаты да санаан ылыталыан сөп. Кини баҕа санаатыгар туох баҕара санаабыта барыта халлаантан түһэн кэлэр курдук эмиэ саныыр. Киһи баҕа санаата маннык икки аҥы арахсыытын сахалар былыр үйэҕэ арааран билэннэр, хаһан да туолбат баҕа санаа буоллаҕына — ыра санаа уонна киһи толоруон сөптөөх баҕа санаата буоллаҕына — баҕа санаа диэн тус-туспа арааран ааттаабыттар.

Бэйэ кыаҕын иһинэн толоруллуон сөптөөх баҕа санаалардаах киһи киһилии быһыылары оҥорор кыаҕа улаатар. Хаһан эмэ тугу эрэ туһалааҕы оҥорорун дуу эбэтэр сибилигин кыаллар дьыаланы дуу санааһын киһи санаабыта туоларын үөскэтэн дьоллоох буоларын ситиһиигэ тириэрдэр. Баҕа санаа туолуута киһиэхэ дьолу үөскэтэр.

Киһи бу санаабыт санаатын олоххо киллэриэр диэри төһө эмэ бириэмэ уонна тугу эмэ эбии оҥоруохха наадата, субу санаабытын өр кэмҥэ умнубакка саныы сылдьарын үөскэтэр. Биир санааны куруук саныы сырыттахха, умнуллубат буолууга, үгэскэ кубулуйан ийэ кукка уларыйан ууруллар.

Киһи санаабыт санаатын дьоҥҥо биллэрэр кыаҕа элбэх. Олортон саамай түргэннэрэ тылынан этэн биллэрии буолар.

«Этэн баран эҕирийиэх иннинэ» диэн туох эрэ олус түргэнник оҥоруллары быһаарар этии баар. Киһи тылынан этээт даҕаны, ол эппитин сонно толорорун биллэрэр. «Санаабыта таһыгар» диэн эттэхтэринэ, араас киирэн ааһар санааларын тылынан этэ, кэпсии сылдьар киһи буолар.

Эппиэтинэстээх буолуу эппит тылы толорууттан саҕаланар киһи биир үтүө, туһалаах хаачыстыбата буолар. Киһи мээнэ тылынан ыһыахтанара сиэрэ суох быһыы, атыттар итэҕэйбэт буолан хаалыыларын үөскэтэр. Эппит тылга туох эмэ эрэннэриилээх, толоруллуохтаах баар буоллаҕына, хайаан да толоруллара киһилии киһиттэн ирдэнэр. «Оҥоруом диэтим даҕаны, хайаан да оҥоруом»,- диэн этинии эппиэтинэстээх буолууну биллэрэр.

Эппит тылы толорууну биллэрэр «Көрсүө тыл бэлиэ» диэн этии көрсүө, сэмэй майгылаах киһи эппит тылын толорууга ордук турунуулааҕын, дьулуурдааҕын быһаарар. Эппит тылы эбэтэр эрэннэрбити толоруу хас биирдии киһиттэн ирдэнэр тутаах көрдөбүл уонна сахалыы «Тылга туруу» диэн ааттанар.

«Эрэннэриллибити үс сыл күүтэллэр» диэн сахаларга быһаарыы баар. Тугу эмэ эрэннэрбит буоллахха, үс сыл кэтэһиэххэ сөбүн, бу этии быһаарарын тэҥэ, үс сылтан ордук кэтэһэр туһата суоҕун эмиэ өйдөтөр. Бу этии үтүө санаа куһаҕаҥҥа уларыйар кэмин быһаарара ордук чуолкай. Үс сыл кэнниттэн эрэннэриллибит туолбатаҕына, киһиэхэ үөскүүр хом санаа улаатан куһаҕан санааҕа кубулуйар кэмин биллэрэр. Эрэннэриллибит үс сыл устата туолбатаҕына иэстэбил саҕаланар.

«Эрэннэрбити толорортон ордук эрэйдээх суох» диэн этии кыах тиийбэтинэн эрэннэрэн кэбиһии толоруута кэллэҕинэ ордук улахан эрэйдээҕин этэринэн, аһара элбэҕи эрэннэрэн кэбиһии табыллыбатын быһаарар. Быыбарга кыттааччылар атыттарын тугунан эмэ баһыйаары, ордук курдук көстөөрү арааһы барытын эрэннэрэн баран толорботторо быыбар суолтатын намтатар.

«Кэһиллибэт кэс тыл» диэн хас биирдии киһи сирдээҕи олоҕор хайаан да толоруохтаах дьыалаларын санатарын таһынан этиллибит тыл андаҕарга кубулуйарын быһаарар. Бу этии эдэр киһи саҥаны айыыны оҥороругар кырдьаҕас, олоххо уопута элбэх киһи этэрин ылынарын биллэрэр. Ылыммыт сыалы толорууга киһи: «Эппит тыл биир, санаабыт санаа төлөрүйбэт»,- диэн этиннэҕинэ санаата күүһүрэн, дьулуура эбиллиититтэн сыалын ситиһэр кыаҕа улаатар.

Киһи оҥорор туох баар быһыыта барыта «Саҥарыан иннинэ санаан көр» диэн өс хоһоонунан толору бэриллэр. Аан маҥнай искэр саныыгын, онтон саҥаран, ол санааҕын этэн дьоҥҥо биллэрэҕин. Санааҕын эттэххинэ биирдэ эрэ ханнык санаа, үчүгэй дуу эбэтэр куһаҕан дуу буолара дьоҥҥо биирдэ биллэр кыахтанар.

«Үтүө ат биир кымньыылаах, үчүгэй киһи биир тыллаах» диэн эрэннэрбити, эппит тылы хайаан да толоруу үтүө, үчүгэй майгы буоларын өс хоһооно этэр.

Киһини өйө-санаата баһылаан салайарынан ханнык баҕарар оҥороору оҥостор быһыытыттан туох содул үөскээн тахсарын эрдэттэн быһааран баран оҥороро эппиэтинэстээх буолууну үөскэтэр. Киһи тугу оҥорбутугар барытыгар бэйэтэ эппиэттиирин быһаарар.

Элбэх дьоҥҥо сыыһаны, сымыйаны этэн, былыргыттан куһаҕана элбэх айыы диэн тылы үчүгэй эрэ оҥороору кыһанар дьон этэр тылларыгар эппиэтинэһэ суох сыһыаннаһаллар, сахалыы өй-санаа төрүттэрэ иҥмит тылларбытын уларыта сатааһын олус улахан сыыһа. Сахалыы өй-санаа төрүттэрин уларыта сатааһыҥҥа эппиэтэ бэрт сотору кэлэн иһэр. Эдэрдэр буруйу оҥоруулара, бэйэлэригэр тиийиниилэрэ бу кэмҥэ элбээһинэ «айыы үчүгэй, айыы буолуҥ» диэн сыыһа үөрэхтэн, ыҥырыыттан улаатар.

Ханнык баҕарар оҥоруллубут дьыалаҕа киһи бэйэтэ эппиттиирэ ирдэнэр. Саха тылын, өйүн-санаатын уларыта сатыыр дьон, саҥаны, буолар-буолбаты эккирэтэ сатыылларыттан этэр тылларыгар, оҥорор быһыыларыгар эппиэтинэһэ суох сыһыаннаһаллар.

Бэйэ оҥорбут быһыыларыгар, дьыалаларыгар эппиэтинэстээх буолуу, хайаан да эти-сиини таарыйарынан, Улуу Тойон таҥара үөрэҕэр киирсэр олус туһалаах үөрэх буолар. (1,35).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.