Эппиэтинэс

Эппиэтинэс (сахалыы Хоруйдабыл) диэн киһи оҥорор быһыыларыттан туох содул үөскээн тахсарын эрдэттэн билэрэ ааттатар.

Бу кэмҥэ сахалар икки омук тылын, үөрэҕин баһылааммыт өй-санаа туруга суох буолуута үөскээн сылдьар. Нууччалыы «обязанность» уонна «ответственность» диэн тыллары эбээһинэс уонна эппиэтинэс диэн саҥаран, биирдэ эмэ туттуллар курдук уларытан, туһана сылдьарбытыттан, бу тыллар дьиҥнээх суолталарын таба өйдөөн олохпутугар, хас биирдии оҥорор быһыыбытыгар туһаммаппыт. Бу тыллар суолталара олус дириҥин, киһи хайаан да оҥоруохтаах быһыыларын уонна бары быһыыларыттан туох содул үөскүүрүн быһаарарын, ханнык эрэ эппиэт, хардары хамсааһын бу быһыыттан хайаан да кэлэрин биллэрэр.

Сахаларга киһи оҥорор быһыыларыгар олус улахан суолтаны биэрэн, үчүгэйдик ырытан, толкуйдаан баран оҥороругар быһыы диэн тылбыт бэйэтэ этэ, көрдөрө сатыыр. Быс диэн тугу эрэ быһары биллэрэр тылга «ыы» диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиититтэн быһыы үөскүүрэ, бу тыл олус кутталлаахха уларыйарын, тугу эмэ оҥоруох инниттэн сэрэниэххэ, туох содул үөскүүрүн таба быһаарыахха наадатын биллэрэрин уонна «ыы» диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэрэ, өссө куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөбүн илэ көрдөрөр.

Оҕо өйө-санаата сайдыыта, оҥорор быһыыларын үчүгэйдик ырытан, толкуйдаан, туох содул бу быһыыттан үөскүүрүн быһааран баран оҥорорго үөрэнэрэ киһи быһыылаах буолбутун биллэрэр. Киһи хас биирдии оҥорор быһыытын ити курдук ырытара, субу оҥорор быһыытыгар эппиэттиир, эппиэтинэһи сүгэр кыахтанара өйө-санаата сайдыытынан быһаарыллар. Ып-ыраас муостаҕа тугу эрэ тоҕон, ыһан баран хомуйбакка баран хаалар оҕо эппиэтинэһэ суох, оҥорор быһыытыгар кыһаммат буола улаатыан сөп. Бадарааннаах бачыыҥканан ыраас муостаҕа ким да сылдьыбат буоллаҕына, кирдээх муостанан ханнык баҕарар саппыкынан сылдьыахха сөбө, эппиэтинэстээх буолуу олох сайдан иһэриттэн уларыйан, сайдыы, тупсуу эбиллэн истэҕинэ, көрдөбүлэ кытаатан иһэрин биллэрэр.

Оҥорбут быһыыттан туох содул үөскээн тахсарын быһаарбакка, толкуйдуу сатаабакка эрэ оҥоро охсор киһи сахалыы быстах быһыылаах диэн ааттанар. Быстах быһыы куһаҕан быһыыга кубулуйара олус элбэҕин сахалыы таҥара үөрэҕэ дьоҥҥо биллэрэр.

Оҥоруллубут буруй, куһаҕан быһыы иһин эппиэтинэс олус уһаабакка эрэ кэлэрэ ордук. Кыра оҕо оҥорор куһаҕан быһыыта хайаан да тохтотуллан, үчүгэй быһыыга аралдьытыллан иһэрэ ордук. Оҕо куһаҕан быһыыны, буруйу элбэхтик оҥоро үөрэннэҕинэ, ол быһыыта үгэс буолан иҥнэҕинэ, куһаҕан быһыылаах киһиэхэ кубулуйар.

«Буруйу боруостааһын» диэн оҥоруллубут куһаҕан быһыы иһин толору эппиэттээһин аата. Бу куһаҕан быһыыга тэҥнээх үчүгэй быһыыны оҥоруу эбэтэр онно тэҥнээх ыарыыны, куһаҕаны тулуйуу буруй, куһаҕан быһыы боруостанарын үөскэтэрин тэҥэ тулуурдаах буолууга эмиэ үөрэтэр.

Өй-санаа кыайан хааттарбатынан, тутуллубатынан, ыарыыны билбэтинэн оҥоруллубут куһаҕан быһыы иһин ханнык да накаастабылы, эппиэти сүгэр кыаҕа суох. Арай эт-сиин айылҕа биллэр эттигэ буоларынан оҥоруллубут быһыы иһин эппиэтинэһи барытын бэйэтэ сүгэригэр тиийэр.

Эти-сиини накаастаан ыарыыны биллэрии, аны итинник куһаҕан быһыы оҥоруллубатыгар умнуллубат олук уурар. Буруй, оҥоруллубут куһаҕан быһыы иһин эппиэтинэһи эт-сиин эрэ сүгэрэ ыарыыны билэриттэн ордук туһалаах. Былыргылар эккэ-сииҥҥэ сөптөөх ыарыыны оҥороннор оҥоруллубут буруйу суох оҥоро сатыыллара олус тиийимтиэ ньыма буолар. Ол былыргы кэмнэргэ оҥоруллубут буруйу боруостааһын маннык көрүҥнэрдээх этэ:

1. Таһыйыы. Эккэ-сииҥҥэ ыарыыны үөскэтэн куһаҕан быһыыны оҥорбуту биллэрии.

2. Хаайыы. Киһиэхэ буруйу билиниини, кэмсиниини өйүгэр-санаатыгар үөскэтэр.

Былыргы кэмнэргэ эккэ-сииҥҥэ ыарыыны биллэрэн өйү-санааны көннөрүүнү бары киэҥник туһанар этилэр. Билигин олох сайдан, дьон өйө-санаата тубуста диэн сайдыыны ситиспит дойдуларга эрдэлээбит сыыһа санааҕа киирбиттэриттэн аҥардастыы хаайыы, кэмсиниини үөскэтии өттүгэр халыйан хаалыы буолла.

Кэмсинии диэн өй-санаа, буруйу, куһаҕан быһыыны оҥоруу иһин эппиэти сүгүүтэ, эрэйдэниитэ буолар. Киһиэхэ кэмсинэр санаа үөскүүрүгэр бу оҥоруллубут быһыы куһаҕан быһыы диэн эрдэттэн билэрэ, оннук үгэс ийэ кутугар баара эбэтэр өйүн-санаатын уларытан саҥа үгэстэри үөскэтинэрэ туһалыыр. Кэмсиниини үөскэтии уһун кэми ылар.

Киһи бары оҥорбут быһыытыгар, саҥарбыт саҥатыгар толору эппиэтинэһи сүгүөхтээх. Билигин кыра оҕолору үөрэтии сымнааһыныттан эппиэтинэс диэни бары умнан сылдьаллар. Эппиэтинэс диэн Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. Олох уһун, киһи оҥорбут быһыытыгар эппиэтинэс хаһан баҕарар тиийэн кэлэр. Былыргылар олох ыара, ыарахана диэн этиилэрэ, оҥорбут быһыыга эппиэттээһин диэн ааттанар. Эппиэттиир хаһан баҕарар ыарахан эрээри, уталыппакка тиийэн кэлэринэн уратылаах. Эппиэтинэстэн ханна да куоппаккын.

Сэбиэскэй былаас саҕана саҥа дэриэбинэлэри олохтооһуҥҥа эппиэтинэһэ суох сыһыаннаһыыларыттан, билигин кэлэн ууга барар дэриэбинэлэри өрүһүйэртэн соло булбаппыт, киэҥ айдааны тардабыт, ночоокко түһэбит, олохсуйан, улаатан хаалбыт дэриэбинэлэри син-биир көһөрөргө тиийэбит. Урукку, алаастарынан олорууну уларытан, сэбиэскэй былаас саҥаны айыыны оҥорон элбэх дэриэбинэлэри уу ылар сиригэр үөскэппитин эппиэтинэһэ билигин, төһө эмэ хойутаан тиийэн кэллэр даҕаны, буруйа коммунистар үрдүлэриттэн түспэт. Билигин ырыынак кэмигэр бу сыыһаны көннөрүү эрэйиллэр.

Төрөппүт оҕотун өйө-санаата таба суолунан, киһи буолууну ситиһиигэ туһуланан сайдарыгар эппиэтинэһэ олус улахан. Оҕолорун кыра эрдэҕинэ аһара атаахтатан, маанылаан, оонньуур оҕо оҥостубут төрөппүттэр, эппиэтинэһэ суох сыһыаннаспыттарын оҕолоро улааппытын эбэтэр сыыһа-халты туттунан тугу эмэ куһаҕаны, буруйу оҥорбутун кэнниттэн биирдэ билэллэрэ хомолтолорун улаатыннарар. Кырдьар, көмө көрдүүр саастарыгар тиийиилэригэр оҕолоро быраҕан, умнан кэбиспиттэриттэн санааҕа ыллараллар. (1,32).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.